|
Plebeylar va patritsiylar kurashi.
Plebeylar patritsiylar bilan teng bo'lish va o'z ahvollarini yaxshilash uchun tinimsiz kurash olib borganlar. Rimdagi patritsiylar bilan plebeylar o'rtasidagi kurash podsholik davridayoq boshlangan edi. Miloddan avvalgi V–IV asrlarda plebeylar katta g'alabaga erishganlar. To‘xtovsiz urushlar natijasida xonavayron bo‘lgan, qarzlarga botib qolgan Rim plebey bosib olingan yerlarni taqsimlashda o‘z hissasini talab qildi. Shuningdek, patritsiylarning zo‘ravonligidan qonuniy himoya va o‘z siyosiy huquqlarini kengaytirishni talab qilib chiqdilar. Bu kurash mil. avv. 494-yilda o‘ta keskinlashdi. Og‘ir qarz majburiyatlari, qarz beruvchining zulmi plebeylarni ekvlar bilan urushda ishtirok etishdan bosh tortishlariga olib keldi. Ijtimoiy adolatsizlikka qarshi norozilik belgisi sifatida mil.avv. 494-yilda Rimdan 4,5 km shimoldagi «Muqaddas tog‘»ga chiqib ketishga (sesessiya) majbur bo‘ldilar.
Sesessiya va harbiy xavf patritsiylarni yon berishga majbur qildi. Natijada plebey yig‘inlarida har yili ikki yoki to‘rt xalq tribuni saylash huquqi olindi. Keyinchalik xalq tribunlari soni o‘ntaga yetdi. Tribunlar mansabdor shaxslar bo‘lmay, plebs vakillari sifatida chiqib, uning manfaatlari himoyachisi bo‘ldilar. Plebeylar har yili o'zlarining himoyachilari xalq tribunllarini saylash xuquqini qo'lga kiritganlar. Tribunlar veto huquqiga ega bo'lib, u konsullar va senatning plebeylarga zid farmoyishlarini taqiqlab qo'yish huquqiga ega edilar. Tribunning eshigi plebeylar uchun har doim ochiq bo'lib, ular barcha masalalarda tribunga murojaat qilardilar va ulardan himoya topardilar. Tribunlar tez orada plebeylarning yo'lboshchilariga aylanib, ularning manfaatini ko'zlab hormay–tolmay kurash olib borganlar. Tribunlar faqat plebeylar orasidan saylanib, daxlsizlik huquqidan foydalanar edilar. Xalq tribuniga qo‘l ko‘targan kishi qonundan tashqari deb e’lon qilinar edi. Bunday jinoyat qilgan kishini har kim jazosiz o‘ldirishi mumkin edi. Plebeylar o'z yo'lboshilari tribunlar rahbarligida amaldagi huquqlarqni yozib qo'yilishiga muvaffaq bo'lganlar. Miloddan avvalgi 451 yilda 10 patritsiydan iborat hay'at tuzilib, ular qonunlar majmuasini tuzishlari kerak bo'lgan. Ammo, hay'at bir yilda bu ishni oxiriga yetkaza olmagan. Miloddan avvalgi 445 yilda esa 5 ta plebey va 5 ta patritsiydan iborat yangi hay'at saylangan. Ular Rimdagi huquqlar majmuasini to'plab tartibga solganlar. Miloddan avvalgi 449 yili 12 ta mis lavhaga o'yib yozilgan qonunlar forumga qo'yilgan va qabul qilingan. 12 mis lavhadagi qonunlarining qabul qilinishi plebeylarning katta g'alabasi edi. Qonunga ko'ra, yer va mol-mulk xususiy hisoblanib, uni merosxo'rga vasiyat qilib qoldirish mumkin bo'lgan. . 12 jadval qonunlari birinchi va yagona Rim huquqi kodeksi edi. 12 jadval qonunlari Rimda ijtimoiy munosabatlarni klassik quldorlik jamiyatiga o‘tish davrini aks ettirdi.
Plebeylarning siyosiy tenglik uchun kurashi davom etdi. Mil. avv. 447-yildan 2 konsul bilan birgalikda senat qaroriga ko‘ra 3 tadan 8 tagacha konsul hokimiyati vakolati bilan tribunlar saylana boshlandi. Plebeylarga mil.avv. 445-yildagina tribun Kanuley qonuni asosida patritsiylar bilan nikohdan o‘tishga ruxsat berildi. Yangi senzor mansabi joriy qilinib, ularning vazifasi fuqarolarning mulk senzi majburiyatini bajarishini nazorat qilish, keyinchalik senatorlar ro‘yxatini tuzish edi. Senzor hukmi bekor qilinmas edi. U qat’iy edi. Bundan tashqari, ular daromad-xarajatlar to‘lovini nazorat qilar, katta jamoa ishlarini tashkil qilar edilar.
Mil.avv. 367-yilda konsul Sekst Lateran 3 ta muhim qonunning qabul qilinishiga erishdi. Birinchi qonun: qarz foizlarini tartibga soldi. Ikkinchi qonun barcha Rim fuqarolari – patritsiylar va plebeylarga jamoa yerlaridan foydalanishning teng huquqini berdi. Uchinchi qonunga ko‘ra, konsullik lavozimini plebeylar ham egallashi mumkin edi. Keyinchalik ikki konsuldan biri plebeylardan saylanishi odat tusiga kirdi. Bir vaqtning o‘zida konsullardan sud ishlari yangi mansabdor shaxs – pretorlarga olib berildi. Pretorlar konsullar kabi senturiy komisiyalarida saylanar edi. Mil.avv. 356-yil ilk bor plebeylardan diktator saylandi. Besh yildan so‘ng birinchi plebey senzor, mil.avv. 332-yildan senzorlardan biri muntazam plebey vakillaridan saylanadigan bo‘ldi. Shundan yana o‘ttiz yil o‘tgach, plebeylardan Rimning oliy kohini – pontifik saylanadigan bo‘ldi. Miloddan avvalgi 326 yilda plebeylar yana bir yangi qonun qabul ilganlar. Qonunga ko'ra “qarz uchun qarzdorning tan-joni emas, mol-mulki javobgar bo'lishi kerak”,- deyilgan. Qarz uchun Rim fuqarosini qul qilib sotish qonunda man qilingan.
Plebeylarning patritsiylarga qarshi to‘laqonli teng huquq uchun so‘nggi kurashi mil.avv. 287-yilgi Gortenziy qonunining qabul qilinishi bilan yakunlandi. Shu davrdan plebey yig‘inlarining qarorlari Rimning barcha fuqarolari uchun senatning tasdig‘isiz majburiy qonunga aylandi. Ayni paytda plebeylar konsullik lavozimlarni va bosha mansablarni egallash hamda jamoa ekin maydonida yer olish huquqiga ham erishganlar. Miloddan avvalgi III asr boshlarida plebeylar Rimning to'la huquqli fuqarolari bo'lib olganlar.
Mil. avv. IV asr oxirida eng boy yangi patritsiy va plebey zodagonlaridan iborat yangi nobillar qatlami vujudga keldi. Rim patritsiy va plebeylar ichidan o‘z boyligi siyosiy-iqtisodiy jihatdan katta mavqega ega bo‘lgan davlat boshqaruvini monopoliya qilib olgan uncha katta bo‘lmagan guruh nobillar edi. Nobillarning iqtisodiy tayanchi katta yer egaligi, ko‘p sonli kliyentlar, jumladan, o‘nlab provinsiya shaharlari edi. Nobillar yirik yer-mulkka egalik qiladigan va davlatni boshqaruvchi oliy toifaga aylandi. Nobillar hokimiyatining amaldagi tayanchi senat bo‘lib, u yerda patritsiy urug‘lari bilan bir qatorda Litsiniy va Liviy kabi boy plebey urug‘lari ham muhim rol o‘ynadi. Nobillar senatorlar toifasining oliy guruhi bo‘lib, yirik va o‘rta quldor yer egalari, savdogar va moliyachilardan tashkil topgan suvoriylar toifasi bilan birga, hukmron qatlam tarkibini tashkil qildi. Nobillar kam sonli ijtimoiy qatlam bo‘lishlariga qaramasdan, yuz yillar davomida davlat hokimiyatining oliy mansablarini faqat o‘zlari egallab turdilar. Ular mamlakat miqyosida o‘z obro‘-e’tiborlarini kuchaytirish maqsadida Italiya munitsipiy boy zodagonlari bilan yaqin aloqada bo‘ldilar. O‘zlariga xizmat qiladigan ko‘p sonli klientlarni saqlab turdilar. Rim magistraturasiga faqat o‘z toifalariga yaqin bo‘lgan kishilarni qo‘ydilar. Bir necha patritsiy oilalari yuz yillar davomida Rimga senatorlar, konsullar, senzorlar va boshqa oliy mansabdorlarni yetkazib bergan. Qolgan fuqarolar – kichik mulkdorlar, erkin dehqonlar, hunarmandlar va savdogarlardan tashkil topgan plebeyni tashkil etdi. Imtiyozli toifalar va plebeyga qarama-qarshi, hech qanday huquqqa ega bo‘lmagan ko‘p sonli qullar qatlami turar edi. Kliyent fuqarolik huquqiy qobilyatga ega bo‘lmay, uning uchun barcha bitimlarni patron tuzgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
