O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti

Qadimgi Rimda qulchilik

Ilk Rim jamiyatida kambag‘al va siyosiy huquqsiz kishilarning ko‘p sonli qatlami – kliyentlarni tashkil qildi. Ozod qo‘yilgan qullar yoki Rimga ko‘chib kelgan boshqa urug‘ vakillari patritsiylardan himoya va homiylik qidirishga majbur bo‘lib, ularga kliyent bo‘lishlari mumkin edi. Kliyentlar patritsiylarning urug‘iga qaram a’zo sifatida kirib, o‘z homiylari urug‘i nomini oldilar. Ularga patron yerlarida ishlash vazifasi, patronni yurishda, shaharga chiqishida hamrohlik qilish majburiyatlari yuklandi. Agar patron urushda asir tushib qolsa, kliyent tovon to‘lab uni qutqarib olishi shart edi. Kliyent vasiyat qoldirmagan bo‘lsa, o‘limidan so‘ng uning mulki patronga meros qolar edi. Agarda kliyent patronga bo‘ysunmasa, sud orqali u qulga aylantirilishi mumkin edi. O‘z navbatida, patron kliyentni boshqalarni tazyiqidan himoya qilishga majbur bo‘lib, sudda uning manfaatlarini himoya qilar edi. Mil.avv. III asrga borib yangi ijtimoiy munosabatlar rivojlanishi bilan kliyentlarning katta qismi o‘z patronlaridan ozod bo‘lib, davlatdan yer oldilar va erkin dehqonlarga aylandilar. So‘nggi Rim imperiyasi davrida kuchli senator – patrisiylarni patronatiga kichik yer egalari, hatto qishloqlar, jamoalar va shaharlar o‘ta boshladi. Kichik yer egalari patronga o‘z yerlarini berib, uni prekariy sifatida qaytarib olib, amaldorlar, sudxo‘rlar va sudyalar zo‘ravonligidan o‘zlarini himoya qildilar.

Qulchilik Rimda eng qadimgi davrlardan mavjud edi. Klassik qulchilik nima u? Moddiy ne’matlar ishlab chiqarishda dehqonchilik-hunarmandchilikda asosiy ishchi kuchi qullar bo‘lgan iqtisodiyot klassik qulchilikning ko‘rinishi, mazmun-mohiyati bo‘ladi. Lekin qulchilik o‘z klassik shakliga Puni urushlari davrida ega bo‘ldi. Har qanday Rim istilochilik urushlari minglab kishilarni asirlikka olish va qullikka sotish bilan birga olib borildi. Ko‘pgina urushlar Rimga 100 minglab asirlarni olib kelishga sabab bo‘ldi. Karfagen yurishlaridan sarkarda, konsul Regen Rimga 20 ming asirni qul qilib jo‘natdi. Mil.avv. 209-yilda Tarent ishg‘oli vaqtida 30 ming aholi qul qilindi. Agrigent qamali vaqtida 25 ming kishi asir olindi. Mil. 507 avv. 167-yilda Epir shahri qamal qilinganda, uning asir olingan 150 ming aholisi qul qilib sotib yuborildi. Rimliklar Sardiniyani bosib olib, uning tirik qolgan barcha aholisini qul qilib sotdilar. Qullarning narxi tushib ketdi. «sard kabi arzon» iborasi shundan kelib chiqdi. Mil.avv. V asrgacha qulchilik xonaki (patriarxal) shaklda edi. Mil.avv. V asrdan qul mehnati xo‘jalikning turli sohalariga kirib bordi. Rimda qarzi uchun qul qilish mil.avv. 326-yildagi qonun bilan bekor qilindi. Natijada, qullar qatlami asosan urushlarda olingan asirlar hisobidan to‘ldirila boshlandi. Qulga buyum sifatida qaralmadi. Inson shaxsi huquqlari kam darajada bo‘lsada, saqlanib qoldi. Bu davrda erkin kishi va qullar o‘rtasidagi farq unchalik keskin emas edi. Qonunlarda mulk huquqi kuchli himoya qilingan edi. Mulkka daxl qilish og‘ir jinoyat hisoblanib, qiynoq bilan o‘lim jazosi berilar edi. Qullar uchun jazo erkin tug‘ilganlarga nisbatan og‘ir edi. O‘g‘rilik qilgan erkin fuqaro kaltaklanar edi, qullar esa savalanganidan so‘ng qoyadan tashlanar edi. Sudxo‘r qarzdorni qul qilish bilan cheklanmay, balki uning hayotiga egalik qilishi ham mumkin edi. Rim o'z davrining eng yirik dengiz davlati edi. Karfagen bilan boshlangan urush Rimga kemasozlik bilan jiddiy shug'ullanish kerakligini ko'rsatadi. Yirik kemalarni 150-200 tadan iborat eshkakchi qullar harakatga keltirganlar. Quldor va aslzodalar ko'plab qul saqlaganlar va ishlatganlar. Qadimgi dunyoning hech bir mamlakatida Rimdagidek, ko'p qul bo'lmagan va ular Rimdagidek, azob-uqubatga tashlanmagan edi. Ko‘pgina urushlar Rimga 100 minglab asirlarni olib kelishga sabab bo‘ldi. Karfagen yurishlaridan sarkarda, konsul Regen Rimga 20 ming asirni qul qilib jo‘natdi. Mil.avv. 209-yilda Tarent ishg‘oli vaqtida 30 ming aholi qul qilindi. Agrigent qamali vaqtida 25 ming kishi asir olindi. Mil. 507 avv. 167-yilda Epir shahri qamal qilinganda, uning asir olingan 150 ming aholisi qul qilib sotib yuborildi. Rimliklar Sardiniyani bosib olib, uning tirik qolgan barcha aholisini qul qilib sotdilar. Qullarning narxi tushib ketdi. «sard kabi arzon» iborasi shundan kelib chiqdi.

Mil.avv. III asrda Rim iqtisodiyotida qullar asosiy ishlab chiqaruvchilarga aylanib, moddiy ne’matlarni yaratuvchi asosiy ishchi kuchi bo‘ldi. Bu ilmiy adabiyotda klassik qulchilik deb nomlandi. Qul mehnatiga asoslangan Rim zodagonlarining yirik pomeste – latifundiyalari paydo bo‘lishi bilan Italiyada qulchilik klassik shaklga kira boshladi. Yirik latufindiyalarning g‘alla va boshqa mahsulotlar ishlab chiqaradigan xo‘jalikka aylanishi bilan minglab kichik yer egalari ular bilan raqobat qila olmay, xonavayron bo‘ldilar. Qullarning mehnati juda arzon, o‘zlari esa qadrsiz edilar. Quldorlik xo‘jaligi bozor uchun mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashib, tobora ko‘proq mahsulot ishlab chiqarish uchun qul mehnatidan keng foydalandi. Qullarning ijtimoiy va huquqiy ahvoli yomonlashdi. Qul buyum va hayvonga tenglashtirildi. Xo‘jayin qulning ustidan mutlaq hukmron bo‘lib, u qulni o‘ldirishi, yirtqich baliqlar va yovvoyi hayvonlarga yem qilishi mumkin edi. Rimning har bir katta shahrida qul bozori mavjud bo‘lib, bu yerda har qanday fuqaro qulni sotishi yoki sotib olishi mumkin edi. O‘rtayer dengizidagi eng katta qul bozorlari Delos (Egey dengizi) orolida, Akvileya shaharlarida (Shimoliy-sharqiy Italiya), Tanais (Don daryosi yuqori oqimi)da muntazam mavjud edi. Delos qul bozorida bir kunda 10 minggacha qul sotilar edi. Bozorga kiritilgan qullar miqdoriga qarab uning narxi o‘zgarib turar edi. Jang natijasida olingan asirlar qo‘shindagi kvestor ixtiyoriga berilgan. Kvestor ularni kim oshdi savdosida sotar edi. Kim oshdi savdosida qul savdogarlari ularni sotib olib, keyin bozorga chiqarar edilar. Rim fuqarolarini qarzi uchun qul qilish mil.avv. 326-yilda qabul qilingan senat qonuni bilan bekor qilingan edi. Biroq Italiya va provinsiyalarning Rim fuqaroligi bo‘lmagan aholisi uchun qarzi evaziga qul qilish o‘z kuchini saqlab qoldi. Provinsiyalarda rimlik soliqchilar aholiga katta foizda qarz berib, ularni qul qildilar. Qullar safini to‘ldirishning yana bir manbasi ularni tabiiy ko‘payishi edi. Cho‘ri qullarning bolalarini ko‘paytirish va tarbiyalash ba’zi quldorlar tomonidan rag‘batlantirilar edi. Go‘dakligidan qullikda tarbiyalangan qullarning bolalari kasb-hunarga o‘rgatilgan. Qullar safini to‘ldirishning yana bir 508 manbasi dengiz qaroqchilarining dengizlarda qirg‘oqqa yaqin shahar-qishloqlarni talab, o‘z qurbonlarini qullikka sotishi edi. Ba’zi yillarda qaroqchi piratlar bir necha yuz ming qullarni bozorga yetkazib berar edilar. Ma’lumotli qullar yoki malakali qullar (o‘qituvchi, aktyor, oshpaz, raqqosalar)ning bahosi juda baland turar edi. Italiya qishloq xo‘jaligi mamlakati bo‘lib qolaverdi. Qullar asosan qishloq xo‘jaligida ishlatildi. Ulardan qishloq xo‘jaligidan tashqari tog‘-kon, metallurgiya va qurilishda foydalanila boshlandi. Faqat qullarga va qaroqchilarga xochga tortib o‘lim jazosi berilgan. Boshqa obro‘li jinoyatchilarning boshi kesilgan. Ozod kishilarni qiynoqqa solib, so‘roq qilish taqiqlangan. Qullarni qiynoq ostida so‘roq qilishga ruxsat etilgan. Qul uchun eng og‘ir jazo tosh konlariga, gladiatorlar maktabiga sotib yuborish edi. Rimning deyarli barcha fuqarolari qullarga ega edilar. O‘rta darajadagi fuqaroning shahardagi uylarida 5-10 ta qul, shahar tashqarisidagi qo‘rg‘onida 15-20 ta qul ishlab turgan. Qullarni erkinlikka chiqarish faqat imperiya davrida keng tus oldi.Qul qarib qolgach, uni boqmaslik uchun ko‘chaga haydab yuborilgan.

Xulosa

Rim sivilizatsiyasi tarixida miloddan avvalgi V-III asrlar muhim o’rin tutadi. Chunki bu davrlarda nafaqat Rimda, balki butun dunyo davlatlari bo’yicha ilk bor respublika boshqaruv tizimi o’rnatildi. Albatta bu tizim hozirgi kundagi respunlika boshqaruvidan farq qilsa ham o’sha davr siyosiy hayoti uchun katta voqea edi. Bu davlatda o’rnatilgan davlat boshqaruv organlarini keyinchalik boshqa davlatlar ham o’z boshqaruvlarida qo’llashgan. Rimda respublika boshqaruvining o’rnatilishi oddiy aholi turmush darajasiga ham ta’sir etgan. Xususan patritsiylar va plebeylar huquqlarining tenglashtirilishi, har ikkala toifaning ham davlat lavozimlariga saylana olishi mumkinligi bunga misol bo’la oladi. Respublika boshqaruvining o’rnatilishi jamiyatning ijtimoiy, siyosiy hayotidan tashqari iqtisodiy va madaniy sohalariga ham ta’sir etgan. .Jumladan, mil.avv. VI–V asrlarda etrusk shaharlarida savdo-hunarmandchilik gullab-yashnadi. Ayniqsa, metallurgiya va metallga ishlov berish, kulolchilikda etrusklar katta yutuqlarga erishganlar. Etrusk va kampan jez idishlariga Bolqon Yunonistonida ehtiyoj katta edi. Mil. avv. VI–III asrlarda asosiy savdo-hunarmandchilik markazlari Sirakuza, Tarent, Dikearxiya (Puteola), Populoniya, Adriya va Spina edi. Rimning savdo ahamiyati o‘sdi. Har yili katta diniy bayramlar vaqtida Etruriyaning markazi Volsiniya va Latsiyaning 4 viloyat bilan tutashgan chegarasida savdo yarmarkalari uyushtirilgan.

Aynan bu davrda tashqi savdo yuksalgan. Savdo asosan suv yo‘li bilan amalga oshirildi. Mil.avv. VI asrda dengiz savdosiga Rim ham tortildi. Tibr daryosi boshlanishida Rimning Ostiya portiga asos solingan. Madaniy hayotda esa mil.avv. IV–III asrlarda Rim shahrida obodonchilik, qurilish ishlari avj olgan. Katta xarajat talab qilgan qimmat, lekin foydali inshootlar qurildi: Italiyaning turli hududlarida a’lo yo‘llar, jumladan, mashhur Appiy yo‘li, Rimdagi suv quvuri qurildi. Botqoq yerlar quritilib, ekinzorlarga aylantirildi.

Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, miloddan avvalgi V-III asrlarda insoniyat sivilizatsiyalar tarixida yana bir pog’ona oldinga ko’tarildi. Buni Rim tarixi misolida ushbu mavzuda o’rgandik desak xato bo’lmaydi.

Jahon sivilizatsiyalari tarixi, ularning vujudga kelishi, rivojlanishi va inqirozi masalalarini bizning fikrimizcha, muhim ijtimoiy – siyosiy ahamiyatga ega bo'lgan muammo deb qarash va uni keng miqyosda, dunyoning barcha mamlakatlari va xalqlari hayotiga daxldor masala sifatida o'rganish, tahlil qilish va baholash maqsadga muvofiqdir. Biror-bir davlat tarixiga oid voqealarni o’rganish faqat o’sha davlat yoki unga qo’shni bo’lgan davlatlar fuqarolariga emas balki butun insoniyatga taalluqli deb hisoblaymiz. Bu haqida O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov ham quyidagi so’zlarni aytib o’tgan edi:

“Jamiyat taraqqiyotining tarixiy tajribalaridan bugungi kunda foydalanish. yo‘l qo‘yilgan xatolarni takrorlamaslik mamlakatimizda buyuk jamiyat qurilishini va jahon hamjamiyatida munosib o‘rin egallashimizni tezlashtiradi. Shu sababli rivojlangan mamlakatlar tarixini chuqur o‘rganib, uning ijobiy tomonlaridan respublikamiz ravnaqi uchun foydalanish har birimizning muqaddas burchimizdir.”