O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi guliston davlat universiteti

Xromosoma struktura sining uzluksizlik nazariyasi quyidagicha.
1. Hujayralar bo’linish vaqtida xromosrmalarning morfologik doimiyligi saqlanadi
2 Har bir kariotip uchun xromosomalar soni va morfologiyasi doimiydir.
3. Metafazada xromosomalar ma’lum qonuniyatlar asosida joylashadi
4. Xromosomalar o’z o’zidan qayta ishlab chiqarish xususiyatiga ega. (Reproduksiya).
5. Xromosomalar qutblik qonuniyatiga asoslangan bo’lib, telomeralar (xromosentr) yadro pustlogi bilan chambarchas aloqada bo’ladi.
6. Xromosoma sentromeralari doimiydir .
7. Xromosomalar interfaza davrida o’zining morfologik individualligini saqlab qoladi.
8. Nur ta’sir ettirilgan hujayrada nishonlar hamma xromosomaga tarqalmasdan, balki faqat ayrim xromosomada to’planadi.
9. DNK molekulalarining uzunligi yoki uning molekulyar og’irligi mitoz va interfazada o’zgarmasdan qoladi
3-savol bo’yicha dars maqsadi: Xromosoma mutasiyalari tog’risida tushunch hosil qilish
3-savol bayoni: Xromosoma soni, shakli, hajmi va tuzilishi bilan bog’liq mutasiya xromosoma mutasiyasi yoki abbertasiyasi deb ataladi.
Bitta xromosoma ichida sodir bo’ladigan o’zgarishlar. Xromosoma tuzilishining o’zgarishi 4 xilga bo’linadi.

1. 
   Delesiya- xromosoma bir bo’lagining yo’qilishidir. Yetishmovchilik ba’zan xromosoma ikki marta uzilishi natijasida ro’y beradi. Xromosomaning uzilib qolgan bo’lagi tushib ketib uzilgan joylari tutashadi va xromosoma kaltalashadi. Agar uzilib qolgan bo’lak uzunroq bo’lsa, uning uchlar birlasjib, mitozning metafazasida halqasimon shakilga kiradi va keying bo’linishlarda yo’qolib ketadi.
   
2. 
   Duplikasiya- xromosoma biror uchastkasining ikkiga ortishi. Xromosoma bo’laklarining etishmasligiga teskari hodisa bo’lib, organism belgilarining o’zgarishiga olib keladi. Agar normal xromosomada genlar ABC tartibda jiylashgan bo’lsa, duplikasiya natijasida ular ABBC yoki ABBBC holatida bo’ladi. Duplikasiya tufayli o’zgargan gen bilan bog’liq belgi kuchayadi. Duplikasiya delesiyaga qaraganda organism genotipining umumiy sistemasiga kamroq zarar yetkazadi. Agar duplikasiya xromosomaning ko’proq qismida sodir bo’lsa, u organizm uchun zararli hisoblanadi.
   
3. 
   Inversiya- xromosoma uchastkasining 180 gradusga burilishi. Inversiya xromosomaning ikki joyidan uzilishi va uzilgan qismlarining 180 darajada burilishi natijasida sodir bo’ladi. U tabbiy sharoitda hamda ionlashtiruvchi nurlar va ximyaviy moddalar bilan ta’sir etganda sodir bo’ladi.
   
4. 
   Insersiya- Bitta xromosoma qismlarining o’zaro o’rin almashinishi.
   

Yuqorida qayd qilib o’tilgan xromosomalar ichida ro’y beradigan qayta tuzilishdan tashqari xromosomalararo qayta tuzilish bilan bog’liq mutasiyalg’r ham mavjud bo’lib, translokasiya- gomologik bo’lmagan xromosomalar o’rtasida uchastkala almashinishidir. Bu xodisa xromosomalar uzilishi natijasida vujudga keladi. Translokasiyani o’rganish ham nazariy ham amaliy jihatdan kata ahamiyatga ega. Masalan tut ipak qurti urug’idan qaysi jins rivojlanishini urug’ning rangiga qarab ajratish mumkin bo’ldi.