O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi guliston davlat universiteti

Xromosomalar reduplikatsiyasi
Xromosomalarning ikkilanishi asosida DNK avtosintezi yotadi. Bir vaqtni ichida oqsil sintezi ham bo’lgani uchun, uni xromosomalar reduplikatsiyasi deb aytish mumkin.
Xromosomalar reduplikatsiyasini analizi uchun radiaktiv indiqator nishonlangan vodorod atomi tritiy tutuvchi timidin keng kulllanilmoqda.
Timidin DNK molekulasida buluvchi maxsus azotli asos timinni o’tmishdoshidir. Nishonli atom tritiyga ega bo’lgan timidin timinga aylanib yangi sintezlangan DNK tarkibiga birikadi. Radioaktiv belgiga qarab yangi sintezlangan DNK va xromosomaning takdirini kuzatish mumkin. Bunday tekshirishlar avtoradiografiya metodi bilan o’tkaziladi. Radioaktivlik maxsus fotoplyonkalarga ko’chiriladi, preparatlarda esa bir vaqtni ichida belgini ham, xromosomani ham ko’rish mumkin.
Teylorning birinchi tajribalari (1957) bu xaqda aniq natijalar berdi. Reduplikatsiya o’tgan hamma xromosomalar belgili bo’lib qolgan. Har bir ikkilangan xromosoma ham eski, ham yangi sintezlangan DNK ni o’zida to’tadi. Avval nishonlangan xromosomalar radioaktiv timidinsiz muxitda bo’linganda, ham nishonli ham nishonsiz xromosomalar hosil bo’ladi. Bu tajribalarni ko’rsatishicha har bir xromosoma ikkita subbirlik-poluxromatidalarni o’zida to’tadi.
Ikkala ipni har biri o’zini yonida, keyinchalik xromosomaga aylanadigan yangi ipni hosil qiladi. Har bir xromosoma esa bitta eski poluxromatiddan va bitta yangi sintezlangan nishonli DNK tutuvchi poluxromatidadan iborat. Shuning uchun birinchi mitozda (nishonli timidin kirititilganda) Ikkala xromosoma nishonli bo’ladi.
Keyingi bo’linishda har bir poluxromatida DNK ni yangidan sintezlaydi, ammo bu nishonsiz bo’ladi. Ikkita yangi xromosomadan faqat bittadan poluxromatida nishonli bo’ladi. Nishonning bunday tarqalishi polukonservativ tarqalish deyiladi.
S- davrda hujayrada DNK va xromosoma reduplikatsiyasi qat’iy tartibda o’tadi. Har bir xromosoma reduplikatsiyasi ma’lum vaqtdan boshlab ma’lum vaqtda tugaydi va bu vaqt har xil xromosomalar uchun turlicha bo’ladi. Xromosomalarning alchida uchastkalarida ham reduplikatsiya bir vaqtda boshlanib, bir vatda tugamaydi. Shunday qilib, reduplikatsiya har xil xromosomalarda ham, shuningdek xromosomani o’zinasi buylab ham asinxron turli vaqtda yuz beradi. Buning mexanizmi hali aniq emas. Aftidan, I-RNK sintezi ketayotgan xromosomalarning despirallangan uchastkalari har kachon S-davrni birinchi yarmida reduplikatsiyaga uchraydi, spirallangan G1 noaktiv G2 uchastkalar esa S-davrni ikkinchi yarmida reduplikatsiyaga uchraydi. Masalan, odam hujayrasida S- davrni oxirida har doim jinsiy xromatin hosil qiluvchi ikkinchi X-xromosoma reduplikatsiyalanadi.