O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi guliston davlat universiteti

Jinsiy xromosomalar -Juda ko’p ayrim jinsli yuqori hayvonlarning diploid naborida bitta yoki ikkita tok xromosomalar bo’ladi. Ular jinsiy xromosomalar deb, qolganlari esa autosomalar deb nom olgan. Erkaklarda bitta, urg’ochilarda ikkita jinsiy xromosomalar bo’lgan hollar ochilgan. Sut emizuvchilarda, amfibiyalarda, va ko’pchilik xashoratlarda yirik xromosoma X harfi, kichigi esa - U bilan belgilanadi. Urgochilar ikkita bir xil X xromosomalarga ega.
Gametalarning hosil bo’lishida har bir xromosomalar juftidan faqat bittasi yetilgan jinsiy hujayraga o’tadi. Shuning uchun XX xromosomali urg’ochi individlarda hamma gametalar bittadan X xromosomaga ega. XU xromosomali erkak individlarda esa ikki xil spermatazoidlar hosil bo’ladi. 50 % X va 50 % U xromosomali X xromosoma U xromosomadan bir necha marta katta bo’lganligi uchun unda DNK ham shuncha marta ko’p bo’ladi.
Ba’zi hayvonlarda, aksincha, bir xil tarkibli xromosomalar erkaklarda hosil bo’ladi. Bu hollarda jinsiy xromosomalarni W,Z bilan belgilanadi. Bu kapalaklarda, kushlarda uchraydi.
Kariotipning o’zgarishi - Xujaraylarni normal xromosoma noborinin o’zgarishi xromosomalar va strukturalarini o’zgarishi bilan bog’lik. Xromosomalarning sonini o’zgarishiga poliploidiya va aneuploidiyalar kiradi. Poliploidiyada xromosomalar soni gaploiddagiga nisbatan karrali nisbatda o’zgaradi. Natijada, odatdagi diploid (2n) hujayra urnida triploid (3n), tetraploid (4n), oktoploid (8n) hujayralar hosil bo’ladi. Odamlarda diploid hujayra 46 xromomsomalar, triploidlarda esa 69 xromosoma bo’ladi.
Poliplodiya simliklar dunyosida keng tarqalgan. Ko’pchilik turlar xromosomalar sonininig karrali ikkilanish natijasida hosil bo’ladi.
Poliploidiyani eksperimental yo’l bilan hosil qilish juda oson. Buning uchun hujayra bo’linmayotganda alkoloid - kolxitsin ta’sir ettiriladi. Bunda mitotik apparat buziladi, ikkilangan xromosomalar qutblarga tortila olmay o’rtada qoladi. Kolxitsinning ta’siri tuxtatilgandan so’ng xromosomalar umumiy yadroni hosil qiladi. Bunday xromosomalar soni 2 marta ko’p bo’ladi. Bunday yo’l bilan olingan poliploidiyalar seleksiyada keng ishlatiladi. Bizda triploid shakarqamish, tetraploid bug’doy keng tarqalgan.
Aneuploidiyada xromosomolarning sonini ortishi yoki kamayishi gaploidga nisbatan karrali nisbatda bo’lmaydi. Bunday organizmlar kam hayotiy bo’ladi. Anleuploid hujayralar ko’p hujayrali organizmlarda hujayraning bo’linishini normal bo’lmaganidan doimo hosil bo’lib turadi. Ular tezda o’ladi.