O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona politexnika instituti

8.2.Texnika keramikasi mahsulotlarining xossalari
Turli sinflardagi instrumental mahsulotlarning xona haroratidagi xossalari
16-jadval

Xossa	Tez­kesar po’lat	Qattiq qotish­­­­ ma	Oksidli va qo’shma keramika	Nitrid­li ke­ra­mika	KubliVN	Poli­kristall olmos
Solishtirma og’irligi, g/sm^3	8,0-9,0	6,0-15,0	3,9-4,4	3,2-3,8	3,12	3,5
Qattiqligi Vikkers bo’yicha, NV	700-900	1200-1800	1450-2100	1350-1600	3500	5000
Mustahkam­ligi MPa: egilganda  siqilganda	2500-4000 2800-3800	1300-3200 3500-6000	400-800 3500-5500	600-900 3000-4000	500-800	600-1100 7600
Egiluvchanlik moduli, GPa	260-300	470-650	300-450	280-320	680	840
Issiqlikdan kengayish koeffitsienti, (a.10^6 ) K^-1	9-12	4,6-7,5	5,5-8,0	3,0-3,3	-	-
Issiqlik o’tkazish koeffitsienti, Vt/(mK)	 15-48	20-80	10-38	20-35	-	-

Ularning tuzilishi quyidagi talablarga javob berishi kerak:
1-yuqori zichlikka ega bo’lishi;
2-fazalararo va bo’lakchalararo chegaralarning mustahkam bo’lishi;
3-strukturaga kiruvchi bo’lakchalarning yuqori dispers bo’lishi va mahsulot tarkibida bir turda joylashgan bo’lishi;
4-defektlar o’lchamining kichik bo’lishi;
5-yuqori qattiqlik va boshqa spetsifik xususiyatlarni o’ziga joylashishi. 
Texnika keramikasi mahsulotlarining xossa-xususiyatlari talab darajasida bo’lishi kerak. Quyida keltirilgan 17-jadvalda berilliy oksidli materiallarning na’munaviy xossalari hamda zichliklari berilgan. 


Kuydirilgan VeO oksididan turli usullarda tayyorlangan buyumlarning xossalari
17-jadval

SHakllash  usuli	Kuydirish
	g/sm^3	%
Suvli shlikerdan kuyish	2,7-85	90
CHo’zish	2,85-2,9	95
Quruq usulda jipslash	2,9-2,95	97
Bosim ostida kuyish	2,9-2,95	97-98
Issiq usulda jipslash	3-3,01	99

Jadvaldan ko’rinib turibdiki, ularning g’ovakligi kam va zichligi yuqori. Korundli materiallar uchun g’ovaklik 2-5,7 % atrofida. VeO zichligi esa shakllash usuliga ko’ra 90-99 % atrofida bo’ladi. Ulardan statik egilishga bo’lgan mustahkamlik yuqori bo’lib, u bir kvadrat sm yuzaga hisoblanganda 3600-4600 kg ni tashkil etadi.

Texnika keramikasi mahsulotlarining xossalari maksimal pishish haroratiga bog’liq. Haroratning ko’tarilishi bilan xossa ko’rsatkichlari ortadi. Massa tarkibiga qo’shimchalar kiritish va shu orqali kuydirish darajasini oshirish mumkin (18-jadval). 


Sintetik mullitning pishish haroratiga ba’zi qo’shimchalarning ta’siri
18-jadval

Qo’shimcha	Og’irlik bo’yicha qo’shimcha miqdori, %	Pishish harorati, ^oS	Pishish oralig’i, grad.	Pishish haroratini pasayishi, grad.
Qo’shimchasiz	-	1590	100-150	-
MgO	1 2	1510 1450	110 70	80 140
CaO	1 2	1520 1470	110 70	70 120
MgO+CaO	2	1410	70	180
MnO	1 2	1520 1470	110 100	70 120

SHu yo’l bilan sintetik mullit olish uchun 1590 ^oS mavjud bo’lgan ko’rsatkichlarni 1470 ^oS li haroratda ham olsa bo’ladi.

8.3.Texnika keramikasi mahsulotlarining ishlatilishi
Ukraina Fanlar Akademiyasi qoshidagi “Materialshunoslik muammo­lari” instituti olimlari taqdim etgan xususiyatiga ko’ra texnika keramikasi buyumlarini xossalari, ishlatilishi va xom ashyosiga ko’ra 8 turga bo’lgan ma’qul: 

1. 
   elektr keramikasi;
   
2. 
   magnitli keramika;
   

3. 
   optika keramikasi;
   
4. 
   xemoke­ramika;
   
5. 
   biokeramika;
   
6. 
   issiqlik keramikasi;
   
7. 
   mexano­keramika;
   
8. 
   yadro keramikasi.
   

Xom ashyo sifatida tarkibida organik aralashmalar (bitumli slanetslar) yoki karbonatlar (mergeli tuproq) bo’lgan maxsus loy ishlatiladi. Yonuvchi qo’shilmalar (yog’och qirindisi, ko’mir kukuni) loyga nisbatan 20 % lar atrofida qo’shiladi. 
Texnika keramikasi buyumlarini xossalari va ishlatilishi
19-jadval

Keramika­ning funk­tsional turi	Ishlatiladigan xossalari	Qo’llanilishi	Ishlati­ladigan moddalar
1	2	3	4
Elektr keramikasi	Elektr o’tkazuv­chan­lik, elektr izolya­tsiya­si, dielektrik va pьezoelektrik xos­sa­lari	Integral sxemalar, kon­den­satorlar, vibrator­lar, o’t oldirgichlar, isi­­­­tuv­chilar, termis­tor­lar, tran­­zistorlar, fi­lь­trlar, quyosh bata­reya­lari, qattiq elektrolitlar
Magnitli keramika	Magnit xossalari	Magnit yozuvchi boshi, magnit qazuvchilar, magnitlar	Magnit­li yum­­shoq va qat­tiq ferrit­lar
Optika keramikasi	SHaffoflik, polya­rizatsiya flyuores­tsentsiyasi	Yuqori bosimli lampa­lar, IK-shaffof oynali lazer materiallari, yorug’­­lik o’t­ka­zuvchilar, optik xotira element­lari, disp­ley ekrani, modulyatorlar

19-jadval davomi:

1	2	3	4
Xemoke­ramika	Absorbtsion va ad­sorb­tsion xusu­si­yat­lar, katalitik ak­tiv­lik, yemiri­lish­ga bardoshlik	Sorbentlar, kataliza­tor­lar va ularni tashuv­chi­lar, elektrodlar (ma­sa­­lan, yoqil­g’i element­lari), gaz­larning nam­­lik dat­chik­lari, kimyo­viy reak­tor­larning elementlari
Biokera­mika	Biologik mosla­shuv­­lik, bioemi­ri­lishga bardoshlik	Tish va bo’g’inlarning protezlari	Oksidlar sistema­si
Issiqlik keramikasi	Issiqlikka bo’lgan mu­s­­­­­­tahkamlik, is­siq­lik­ka bardosh­lik, olov­­ba­r­dosh­li­lik, is­siqlik o’t­ka­zuv­chan­lik, issiq­lik sig’i­mi, issiq­lik­dan ken­gayish koeff-i.	O’tga chidamli issiqlik trubalari, yuqori haro­ratli reaktorlarning fu­terovkasi, metal­lurgiya uchun elek­trod­lar, issiq­lik almashuv­chilar, issiq­lik himoyasi
Mexano­keramika	Qattiqlik, mustah­kam­lik, qayishqoq­lik mo­du­­li, qovush­qoq­lik­ni buzu­li­shi ish­qa­la­nish­ga bar­dosh­lik, tribo­tex­nik xos­sa, issiq­lik­ka bar­doshlik, is­siqlikdan ken­ga­yish koeffitsienti	Issiqlik dvigatellari ke­ramikasi, zichlash­ti­ruv­chi antifriktsion va frak­tsion keramika, ke­suv­chi asboblar, jipslar va ishlatishga bardoshli detallar
Yadro keramikasi	Radiatsion bardosh­lik, issiqlikka bo’l­­­gan mus­­tah­kam­lik, neyt­ron­larni qamrab olish, olov­bardosh­li­lik, radioaktivlik	Yadro yoqilg’ilar, reak­tor­­­larning futerov­ka­si, ekranlash material­lari, nurlanishni yutuv­chilar, neytronlarni yutuvchilar

Keyingi vaqtlarda olovbardosh materiallar olish uchun nitridlar, boridlar va karbidlardan foydalanilmoqda. Bu moddalar suyuqlanish temperaturalari yuqoriligi (4000 ^oS gacha) bilan ifodala­niladi.