O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg‘ona davlat universiteti fizika texnika fakulteti

8- rasm. Qo’shaloq yulduzlar ustida o’tkazilgan kuzatishlar Ritsning ballistik gipotezasini rad etadi

1. 
   M. Bonch-Bruevich (1956 y.) yorug’lik tezligini aniqlash uchun zamonaviy aniqlashtirilgan metodlarni qo’llab, Quyoshning o’ng va chap chetlaridan (ya’ni biri 2,3 km/s tezlik bilan bizga yaqinlashayotgan, ikkinchisi bizdan uzoqlashayotgan manbalardan) kelayot­gan yorug’lik tezliklarini taqqosladi. Tajribalar yorug’lik tezligida ballistik gipotezaga ko’ra bo’lishi lozim bo’lgan farq yo’q ekanligini yetarli harajada aniq Kursatdi.
   

Maykelson tajribasi natijalarini izohlab berish uchun bir tomondan Fisjerald, ikkinchi tomondan Lorentsning o’zi (1892 y.) nixoyat harajada asosiy bo’lgan boshqa bir farazni taklif qildilar. Harakat natijasida barcha jismlarning chiziqli o’lchamlari tezlik yo’nalishida nisbatda qisqaradi (kontraksion gipoteza) deb faraz qilindi; bu faraz Maykelson tajribasining salbiy natijasini izoxlab beradi, chunki bu sharoitlarda yuqoridagi formuladan foydalanib, quyidagini topamiz:
(1.2.13)

II BOB. MAXSUS NISBIYLIK NAZARIYASI

Birinchi tartibli turli-tuman optik va elektrodinamik hodisalarni yagona nuqtai nazardan izohlab bergan Lorents nazariyasining ahamiyatini biz ta’kidlab o’tgan edik. Ammo Maykelson tajribasini va gacha aniqlikda bajarilib, efir shamoli yo’q ekanligini topgan ba’zi boshqa tajribalarni* sinchiklab tekshirgandan so’ng Lorents nazariyasining ahvoli uncha mustahkam bo’lmay qoldi. Bu nazariya o’zining asosiy qoidasida nisbiylik prinsipini inkor qildi va absolyut sanoq sis- temasini topish mumkin, degan da’voga asoslandi, keyinchalik esa u kontraksiya gipotezasini kiritishga majbur bo’ldi; bu gipoteza yerning absolyut harakatini aniqlashga qaratilgan urinishlar muvaffaqiyatsiz chiqqanligining sababi tasodifan konsenpsiyalanuvchi effektlar (interferentsion effekt va kont­raksiya effekti) borligida deb bildi. Bu holat nazariyaning zaif joyi edi, buning ustiga, kontraksion gipoteza ham barcha «ikkin­chi tartibli tajribalar» natijalarini izohlab bera olmadi.
A. Eynshteyn (1905-y.) butun problemani mutlaqo yangi nuqtai nazardan qayta ko’rib chiqdi.
Juda ko’p tajribalar (birinchi navbatda Maykelson tajribasi) yerning harakatini harakatsiz efirga, ya’ni koordinatalarning absolyut sistemasiga nisbatan qilinadigan harakat sifatida tekshirish mumkin emasligini aniqladi.
Eynshteyn bu asosiy eksperimental faktni umumlashtirdi va uni postulat ko’rinishdada tavsifladi. Shunday qilib, Eynshteyn nazariyasining birinchi postulati elektrodinamika va optikaning eksperimental asosdagi nisbiylik prinsipidir. Nisbiylik prinsipiga muvofiq, barcha inertsial sanoq sistemalarida hodisalar bir xil tarzda kechadi . Eynshteyn o’z nazariyasining ikkinchi postulati qilib vakuumda yorug’likga ko’ra, vakuumda yorug’lik tezligi manbalarning yoki qaytalanuvchi asboblarning harakatiga bog’liq bo’lmaydi va universal s doimiy bo’ladi. Bu prinsip ham tajriba rad qilgan ballistik gipotezani inkor qilihdan iborat eksperimental faktdir.
Eynshteynning ikki asosiy postulati, ya’ni nisbiylik prinqi pi va yorug’lik tezligining doimiyligi prinsipi nisbiylik na zariyasining asosini taShqil etadi.
Bu postulatlar bir-biriga ziddek bo’lib ko’rinadi. Xaqiqatan ham, mana bunday tajribani ko’z oldiga keltiraylik. K va K' ikkita sistema bir-biriga nisbatan (x o’qi bo’ylab) v tezlikda harakatlanyapti (9-rasm). Sistemalarning O va O' koordinata boshlari bir nuqtada bo’lgan t = 0 paytda yorug’lik uchquni chiqqan va yorug’lik to’lqini fazoda tarqalayotgan bo’lsin. Ikkinchi postu-
latga muvofiq, yorug’lik tezligi birinchi koordinatalar sistemasida
ham, ikkinchi sistemada ham bir xil (c) bo’ladi. Ikkinchi tomondan,
yorug’lik to’lqinining ko’rinishda birinchi sistemada ham, ikkinchi sis-
temada ham bir xil bo’lishi kerak (birinchi postulat). Boshqacha
aytganda, t paytda yorug’lik to’lqini markazi ham O nuqtada, ham