O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta-maxsus ta’lim vazirligi farg’ona davlat universiteti kamalov sherzod xatar guruhiga mansub bolalar bilan ijtimoiy ish

profilaktika, bolalarni ijtimoiy jihatdan hulqidagi o‘zgarishlar uchun profilaktika vositasi sifatida harakat qilish;

ijtimoiy-pedagogik, o‘z huquq va manfaatlarini himoya qilish uchun bolalarni ijtimoiy himoya qilish tizimida mutaxassislarning faol mavqeini ta’minlaydi;

adaptiv – bolalar manfaatlari yo‘lida tizim moslashuvchan va o‘zgartirish qobiliyatini taklif qilishdir.

Tarkibiy komponenti quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi:

1. 
   Ijtimoiy himoya qonunchilik bazasi. Bolalarni ijtimoiy himoya qilishning asosiy yo‘nalishlarini amalga oshirish samaradorligi bolalarni ijtimoiy himoyalash sub’ektlarining asosiy majburiyatlari va qonunchilikni ishlab chiqish ҳамда mustahkamlashga, himoya tizimini joriy qilishning mavjud mexanizmlariga bog‘liq.
   
2. 
   Tashkiliy va boshqaruv tuzilmasi. Ijtimoiy himoya tizimining to‘g‘ri muvofiqlashtirilgan ishi bolalarni ijtimoiy himoya qilish sub’ektlarining funksional majburiyatlarini va vakolatlarini aniq taqsimlanishini ta’minlaydi. Strukturani samarali ishlashi, shuningdek, idoralararo munosabatlar, davlat va nodavlat tashkilotlari o‘rtasidagi hamkorlikning mavjudligi bilan tavsiflanadi.
   
3. 
   Moliyaviy-iqtisodiy va moddiy-texnika ta’minoti bolalarni ijtimoiy himoya qilishni ta’minlash uchun barcha moliyaviy tizimni qamrab oladi. Ushbu mablag‘larga byudjet mablag‘lari va byudjetdan tashqari daromadlar, jumladan, xayriya va homiylik tashkilotlarining mablag‘lari kiradi.
   
4. 
   Ijtimoiy himoya tizimi sub’ektlarining monitoring tizimi.
   

Bolalikni zamonaviy ijtimoiy himoya qilish mazmuni, shuningdek, ijtimoiy himoya sub’ektlari uchun majburiy bo‘lgan muayyan prinsiplar bilan tavsiflanadi. Ular:
- bolalikni ijtimoiy himoya qilishning asosiy shakllarining universalligi va mavjudligi. Bolalarning ijtimoiy muhofazasiga bo‘lgan huquq universaldir, u himoyaga muhtoj bolalarning barchasi uchun qo‘llaniladi;
- bolalikni ijtimoiy himoya qilish shakllari va turlari. Bolalikni ijtimoiy himoya qilish pensiya, nafaqa va xizmatlar shaklida naqd pul shaklida, huquqiy shakllarda amalga oshiriladi;
- bolalikni ijtimoiy himoya qilishning birligi va farqlanishi. Barcha bolalar ijtimoiy muhofaza qilinish huquqiga ega, lekin ular turli darajalarda, turli shakllarda va o‘lchamlarda bo‘ladi;
- kam ta’minlangan oilalar uchun davlat tomonidan tan olinadigan maoshdan kam bo‘lmagan miqdorda ijtimoiy ta’minotni amalga oshirish;
- har bir bolaning ijtimoiy himoyaga bo‘lgan huquqini himoya qilish.
Bolalar huquqlarini qo'llab-quvvatlaydigan va jamoat yondashuvlaridan foydalangan holda bolalarni himoya qilish amaliyoti uchun beshta asosiy element ahamiyatli. Ushbu elementlar quyidagilardir: bolalarga yo'naltirilgan, kontekstli, jamoaviy harakatlar, o'zaro munosabat va oilaviy capital²⁵.
Pat Shannon [27] tomonidan bolalar himoyasini ta’minlashda ishlab chiqilgan quyidagi ramkadan foydalangan holda o’ziga xos nazariyani taqdim etadi²⁶.


Shannon & Young nazariy asoslarni o'z fikrlarimizni batafsil bayon qilishda tasvirda ("tuxum" diagrammasi), ularning ishlarida tushuntirish va aralashuv nazariyalari orqali dunyoqarashga qarab kuzatilishi mumkin bo'lgan dunyoqarash yoki istiqbollar bilan amaliyot modellari o'rtasidagi bog'liqlikni namoyish qilish uchun ishlatiladi. Shannon & Youngning ishida asosiy e'tibor ijtimoiy muammolar va ijtimoiy siyosatga qaratilgan bo'lib, asosiy e'tibor tarkibiy tuzilmalarga йўналтирилган. Demak, "buyuk" nazariyalar va ularning ijtimoiy muammolarga qanday munosabatda bo'lishlarini muhokama qilishning aksariyat qismini tashkil etadi. Bolalarni himoya qilish ushbu muammolar orasida muhokama qilinmasa-da, bolalarga nisbatan xavf ijtimoiy muammolardan biri sifatida hisoblanadi.
Kasbiy faoliyat tizimi sifatida bolalar muhofazasida ijtimoiy ish 3 ta sohani o‘z ichiga oladi:

• 
  bola va oila darajasida ijtimoiy ish;
  
• 
  turli turkumga ega bo‘lgan bolalar (yoshi, jinsi, qiziqishlari jihatidan) guruhи bilan ijtimoiy ish;
  
• 
  jamoatchilik orasida, yashash joylarida ijtimoiy ish.
  

Ijtimoiy ishda xatar guruhidagi oilalar va bolalar muammosini o‘rganishda “xavf” tushunchasi asosiy o‘rin egallaydi. Ilmiy adabiyotlarda bu tushuncha madaniy muhit va ijtimoiy jarayonlar o‘lchamida sodir etilgan yoki sodir etilish ehtimoli mavjud bo‘lgan holat sifatida qayd etiladi. “Xavf” tushunchasi grekcha risikon (РИСК —англ. risk; нем. Risiko/Wag-nis; фр. risque; чехия, riziko.) – jarlik ma’nosini anglatib, asosan quyidagi mazmunda qo‘llaniladi: bu – sodir bo‘lish yoki sodir bo‘lmaslik ehtimoli yuqori bo‘lgan kutilmagan salbiy imkoniyatdir²⁷.
Bugungi kunda xavfning turli ko‘rinishlari fan va bilim sohalari tomonidan o‘rganilmoqda. Psixologiya, iqtisodiyot (iqtisodiy xavflar), mehnat va aholi turmush tarzini himoyalash tizimi, ekologiya, pedagogika va ijtimoiy ish sohasi shular jumlasidandir.
Masalan psixologik lug‘atda xavf, sodir etilganda omadsizlik yoki yo‘qotish ehtimoli mavjud bo‘lgan, o’ziga chorlovchi maqsadga qaratilgan xatti-harakat sifatida qayd etiladi²⁸.
Bu termin psixologiyada odatda uch mazmunda qo‘llaniladi:
Faoliyatdagi omadsizlik oqibatida vujudga kelgan ko‘ngilsiz holatlar natijasi;
Sub’ektga yo‘qotish (yutqazish, travma va h.k.) tahdidini tug‘diruvchi harakat;
Xatti-harakatning ikki turi o‘rtasidagi tanlov: e’tibor jalb etmaydigan, ammo ishonchli; e’tiborni tortadigan, ammo natijasi ishonchsiz, ko‘ngilsizliklar keltirib chiqaruvchi.
Sotsiologiyada xavf mavjud emas, balki tarixiy, siyosiy va ijtimoiy munosabatlarni idrok etish orqali shakllangan dunyoqarashlar bor degan g‘oya mavjud. G.V.Osipovning ijtimoiy lug‘atida «xavf» – bu faoliyatning kelib chiqishi noaniqligidan va muvaffaqiyatsizlikka uchrashi mumkin bo'lgan nojo'ya oqibatlaridan iborat bo'lgan vaziyatning xarakteristikasi deb ta’riflanadi²⁹.
M.A.Gulinaning ijtimoiy ish lug‘atida “Xavf” - bu muayyan sharoitlar yoki boshqalarning xatti-harakatlari natijasida inson salomatligi yoki rivojlanishiga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan imkoniyatdir.³⁰
Tibbiy xizmat ko'rsatuvchi provayderlar va ijtimoiy xodimlar mijozning himoya choralarini ko'rish zarurati bilan u yoki boshqa zararli ta'sirga duchor bo'lishini ko'rsatish uchun "xavf guruhi" atamasidan foydalanadilar. Zararli ta'sirlar tashqi bo'lishi mumkin (masalan, bezorilik hujumi) yoki mijozning o'zi yomon odatlarining natijasi bo'lishi mumkin (masalan, o'zini ovqatlantira olmaslik). Masalan, xavf ostida bo'lgan bola bir yoki bir nechta odam tomonidan jismoniy zo'ravonlik va / yoki jinsiy zo'ravonlikning (suiiste'mol qilish, zo'ravonlik) yoki ota-onalarning qarovsizligi tufayli boshqa zararlarning potentsial qurboniga aylanishi mumkin.
Xavf guruhidagi shaxslar – ijtimoiy ahamiyatni yo‘qotish yoki biologik o‘limga olib kelishi mumkin bo‘lgan hayotiy qiyinchiliklarni yolg‘iz yenga olish imkoni yo’q, ijtimoiy ahvoli barqaror bo‘lmagan shaxslar hisoblanadi.
«Xavf guruhiga mansub» bolalar – turli ilmiy tarmoqlarning o‘rganish predmeti hisoblanadi.
Psixologiya, pedagogika, ijtimoiy pedagogika, ijtimoiy ishda «Xavf guruhi”ga mansub bolalar turkumiga kattalar va tengdoshlari bilan munosabatda nizolar kelib chiqadigan, ta’limda qiyinchiliklarni xis qiluvchi, aqliy rivojlanishi oqsaydigan, ijtimoiy moslashuvi qiyin bo‘lgan bolalar kiradi.
Bolalarning xavf guruhiga mansub bo‘lib qolishining turli salbiy etiologik ijtimoiy ildizlari mavjud. Asosiy sabablardan biri jamiyat va jinoiy elemetlarining inson xayotiga salbiy ta’siriga qarshi bolada voyaga yetmaganligi sababli kurash immuniteti yo’qligidir.
Bolalardagi salbiy omillarni kamaytirish, ularni optimal rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratishda mutaxassislarning alohida e’tibori va kompleks yondashuvi talab etiladi.
«Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunida “ijtimoiy himoyaga muhtoj” bolalar tushunchasi qiyin xayotiy vaziyatda qolgan, davlat va jamiyat tomonidan maxsus himoya qilinishi talab etiladigan, shuningdek:

• 
  nogiron odamlar, jismoniy va (yoki) ruhiy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan;
  
• 
  yetimlar;
  
• 
  ota-ona qaramog‘isiz qolgan;
  
• 
  maxsus tarbiya muassasalarida tarbiyalanayotgan;
  
• 
  muqim yashash joyi bo‘lmagan;
  
• 
  kam ta’minlangan oilalar farzandlari;
  
• 
  jinoyat sodir etgan va jinoiy jazoga tortilgan;
  
• 
  zo‘ravonlik va ekspluatatsiya, qurolli to‘qnashuvlar va tabiiy ofatlar qurboni bo‘lgan bolalarga nisbatan qo‘llaniladi.
  
• 
  «Xavf ostida»gi bolalar - muayyan noqulay omillar ta’sirida biror bir salbiy vaziyatda qolgan bolalardir³¹.
  

Pedagogik nuqtai nazardan «Xavf ostida»gi bolalar asosan, ruhiy va jismoniy salomatligi qarovsiz, uzoq vaqt davomida tarbiya berilmagan yoki noto‘g‘ri tarbiyalangan bolalardir.
Noto‘g‘ri tarbiya shakllanishining asosiy omillari - oilaning past madaniy darajasi, ota-onalarda pedagogik bilimning yetishmovchiligi, bolalar rivojlanishining o‘ziga xos jihatlarini e’tiborga olishni istamaslikdir. Bunday bolalar aqliy, shaxsiy, intellektual rivojlanish sohalarida o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, kattalar va tengdoshlari bilan yetakchi faoliyat bo‘lgan muloqot yetarli darajada tashkilanmagan bo‘ladi.
"Xavflar guruhi" oilasi va o'spirinni quyidagi me'yoriy hujjatlarni bilish asosida amalga oshirilishi kerak:

• 1989 yil 20-noyabrdagi bola huquqlari to'g'risidagi BMT konventsiyasi

• 1994 yil 12 dekabrda Rossiya Federatsiyasining Konstitutsiyasi
RF "Ta'lim to'g'risida" gi qonuni (10.07.2012 yildagi 68-sonli versiya).
• Rossiya Federatsiyasining 1995 yil 29 dekabrdagi oilaviy kodeksi 223fa (21.07.2007 yillarda o'zgartirildi)
Rossiya Federatsiyasining federal qonuni "Rossiya Federatsiyasida bola huquqlarining asosiy kafolatlari to'g'risida" 07.24.1998 yil 124 FZ (o'zgartirilgan 30.06.2007 yilga o'zgartirilgan) [7]