O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Iqtisod va ma’naviyat. Jamiyatning iqtisodiy taraqqiyoti va ma’naviy yuksalish o’rtasidagi bog’lanish turli 
olimlar  va  faylasuflar  tomonidan  turlicha  izohlangan.  Bu  izohlar  ko’pincha  bir-birini  mutlaqo  inkor  qiluvchi 
xarakterda  bo’lgan.  Ma’naviyat  va  iqtisodiyot  o’rtasidagi  munosabatlar  ba’zan  yalpi  miqyosda  tahlil  qilinsa, 
ba’zan ma’naviyatning  

---

muayyan tarkibiy qismlari,  xususan, axloq, mafkura, din, ruhiyat kabilarning iqtisodiyotga o’tkazadigan ta’siri 
o’rganilgan.  
Masalan, «Ma’naviyat — millat nishoni» kitobida A. Erkaev ta’kidlagani kabi, XX asrdagi yirik faylasuflardan 
biri  Maks  Veberning  eng  katta  xizmatlaridan  biri  uning  xristian  dinidagi  protestantlik  mazhabining  iqtisodiy 
taraqqiyotga  o’tkazgan  ta’sirini  kashf  etishida  bo’ldi.  Uning  nazariyasiga  ko’ra,  boylikni,  boylik  orttirishga 
intilishni  uncha  xushlamaydigan  xristian  dini  mazhablari  iqtisodiy  taraqqiyotga  muayyan  darajada  to’sqinlik 
qilgan. Boylikni xudoning ne’mati, unga intilishni esa bandalarning burchi deb talqin qiladigan protestantlik esa 
iqtisodiy taraqqiyot va kapitalistik munosabatlarning rivojlanishiga kuchli turtki bergan.  
Iqtisodiyot va ma’naviyatning o’zaro bog’liqlik darajasi, ular o’rtasidagi o’zaro ta’sirning har bir yo’nalishidagi 
kuchi  va  davomiyligi  turli  davrlarda  turlicha  bo’lgan.  Tarixga  loaqal  umumiy  tarzda  ko’z  yugurtirib  chiqilsa, 
ularning parvozi ham, tanazzuli ham ko’pincha bir paytda yuz berganini ko’rish mumkin.  
Qadimgi Yunoniston va  Rimda  ma’naviyat  yuksak cho’qqilarga  ko’tarilganini hamma  biladi, lekin aynan, shu 
davrda  bu  hudud  iqtisodiyoti  o’sha  davr  jahon  taraqqiyotining  eng  yuksak  cho’qqilari  bo’lganini  hamma  ham 
bilmaydi.  
Movarounnahr tarixida ham ma’naviyat va iqtisodiy taraqqiyot, ularning inqirozi baqamti yuz berganini ko’rish 
mumkin. Jumladan, milodiy IX-XII asrlarda bu mintaqada ham ma’naviy, ham iqtisodiy sohada ulkan ko’tarilish 
yuz  berdi.  Bu  davr  to’g’risida  so’z  yuritganda,  tarixchilar  asosan  ma’naviy  yuksalish  to’g’risida  gapiradilar. 
To’g’ri, Sharq uyg’onish davri dunyoviy va diniy ilmlar, adabiyot va san’atning mislsiz rivoji bilan xarakterli. 
Shu  davrda  yuzlab  va  minglab  ulkan  allomalar  etiishib  chiqdiki,  ular  nafaqat  shu  hududda  yashovchi  xalqlar, 
balki  butun  insoniyat  faxriga  aylandilar.  Shundaylar  jumlasiga  Ahmad  Farg’oniy,  Yusuf  xos  Xojib,  Abu  Nasr 
Forobiy,  Abu Rayhon Beruniy,  Abu  Ali ibn Sino, al-Xorazmiy,  Zamahshariy, imom Buxoriy, imom Termiziy, 
va boshqa ko’plab olimu fuzalolarni kiritish mumkin.  
Ularning  ko’pchiligi  haqida  ilmiy  risola  va  badiiy  asarlar  endigina  yozila  boshlagan  bo’lsa-da,  shu  dastlabki 
namunalarning o’zidan ham ma’naviy ko’tarilish ko’lamini tasavvur qilsa bo’ladi.  Lekin bu davrdagi iqtisodiy 
yuksalish to’g’risida juda kam yozilgan. Holbuki, iqtisodiy o’sish ham kishini hayratga soladigan darajada edi. 
Bunga yozma manbalarga murojaat etib, ishonch hosil qilish mumkin. Iqtisodiy rivojlanish umuman savdoning, 
xususan  tashqi  savdoning  qaydarajada  rivojlanganligida  o’z  aksini  topadi.  Uyg’onish  davrida  O’rta  Osiyoda 
tashqi  savdo  qay  darajada  rivojlanganligi  to’g’risida  tasavvur  hosil  qilish  uchun  manbalarga  murojaat  etish 
mumkin. Movarounnahrning o’zida savdo va iqtisodiyot rivojlanishidan tashqari, bu erlik savdogarlar dunyoning 
uzoq mamlakatlarida ham faol savdo ishlari olib borgan.  
1150 yilda Vengriyaga borgan arab sayyohi Abu Hamid al-Harnatiy u erdagi bozorlar va savdogarlar to’g’risida 
shunday  yozgan  edi:  «Unkuriya  deb  ataluvchi  bu  mamlakat  78  shahardan  iborat.  Bu  shaharlardan  har  biri 
ko’plab  qal’a,  qishloq,  tog’,  o’rmon  va  bog’larga  ega.  Ularda  minglab  mag’ribliklar  yashaydi.  Ularning  son-
sanog’i yo’q. Ularda minglab xorazmliklar ham yashaydi. Ularning ham son-sanog’i yo’q. Xorazmliklar savdo 
bilan shug’ullanadi va podshoga xizmat qiladi»  
Iqtisodiyot  va  ma’naviyatning  o’zaro  uzviyligini  faqat  ma’naviyat  bilan  shug’ullanuvchi  mutaxassislar  emas, 
iqtisodchi  olimlarning  ko’pchiligi  ham  chuqur  anglaganlar.  Masalan,  XX  asrning  ko’zga  ko’ringan 
iqtisodchilaridan biri Jon Meynard Keyns bu aloqadorlikni anglabgina qolmay, o’zining fandagi xizmatini asosiy 
ruhiyat  qonuni  deb  atalgan  qonunni  kashf  etishda,  deb  bilgandi.  Bu  qonunga  ko’ra,  daromadlarning  o’sishi, 
boylik  ortishi  natijasida  iste’molga  bo’lgan  mayl  pasayadi.  Odamlarda  hisob-kitob  bilan  iste’mol  qilish, 
ehtiyotkorlik,  baxillik  kabi  xususiyat  va  motivlar  paydo  bo’ladiki,  ular  endi  talabning  pasayishiga  va  u  orqali 
ishlab chiqarish sur’atlarining sekinlashishiga olib keladi. Keyns jami sakkizta shunday motivni aniqlagan edi. 
Keyns  aniqlagan  motivlar  va  ularning  ishlab  chiqarishga  ta’siri  alohida  bahs  talab  qiladi.  Lekin  iqtisodchi 
sifatida  jahonga  mashhur  bo’lgan  olimning  ruhiyatga  aloqador  masalalar  bilan  jiddiy  shug’ullanishi  e’tiborga 
molikdir.  
Ma’naviyat  iqtisodiy  jarayonlarni  harakatga  keltiruvchi,  rivojlantiruvchi  muhim  omillardan  hisoblansa  ham, 
uning o’zi iqtisodiyot bilan uzviylikda yuqori cho’qqilarga ko’tarilishi mumkin. U iqtisodiy tushkunlik davrida 
ham  rivojlana  olsa-da,  uning  haqiqiy  yuksaklikka  ko’tarilishi  iqtisodiy  o’sish,  rivojlanish  davrida  yuz  beradi. 
Bunga G’arb tarixi ham, Sharq tarixi ham guvohlik beradi.  
Yuqorida ta’kidlanganidek, Sharqdagi Uyg’onish davrida ma’naviyatning gullab-yashnashi iqtisodiyotning barq 
urib rivojlanishi bilan birga kechdi. Keyinroq G’arb Uyg’onish davrida ham ma’naviyat va iqtisodiyot birgalikda 
rivojlangan edi. Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin. Ma’naviyatning iqtisodiyot tushkunlikka uchragan 
hollarda ham rivojlanaverishi nisbatan qisqa davrda va cheklangan hududlarda yuz bergan.  
Bundan  tashqari,  ma’naviyat  iqtisodiyotdan  uzoqlashar  ekan,  asta-sekin  inqirozga  yuz  tutgan.  Buning  sababi 
shundaki, jamiyat hayoti o’zaro bir-biri bilan chambarchas bog’liq bo’lgan ikki qism  — iqtisodiy va ma’naviy 
hayotga  bo’linadi.  Ularni  bir-biriga  qarshi  qo’yish,  bir-biridan  ajratish  voqelikka  zid  bo’lib,  oxiri 
muvaffaqiyatsizlik bilan tugaydi.  

---

XIX-XX  asr  adabiyotining  mumtoz  namunasi  hisoblangan  Balzak,  Edgar  Po,  Jek  London,  Folkner  singari 
yozuvchilar yaratgan qahramonlar ham pul va boylik to’plash to’g’risida tunu kun bosh qotiradi. Boylik to’plash 
uchun ular qahraton shimolga yoki jazirama janubga boradilar. Ular qilgan qabohatlar ham, qahramonliklar ham 
boylik  bilan  bog’liq  edi.  Bu  yozuvchilar  ijobiy  qahramonlarning  olijanob  ishlarini  ta’riflashda  boylik  qanday 
o’rin tutganini e’tirof qilish bilan birga, qabohatlarning kelib chiqishiga ham boylik sabab bo’lganini ishonarli 
bo’yoqlarda tasvirlagan.  
Biz  Maks  Veber  protestantlik  mazhabi  jamiyatning  boyishiga  katta  turtki  berganini  kashf  qilgani  haqida 
gapirdik.  Savdo  xodimlari,  hisobchi-buxgalterlar,  omborchilar,  dallollar  singari  iqtisodiy  hayotning  zarur 
odamlarini faqat qora bo’yoqlarda tasvirlagan sobiq sovet adabiyoti esa jamiyatning boyishiga, iqtisodiy jihatdan 
yuksalishiga  hissa qo’shishi mumkin emas edi. Mana  shu misol ham adabiyot va san’at, umuman, ma’naviyat 
iqtisodga teskari qarab olganda inqirozga uchrashi va iqtisodiy taraqqiyotga to’siq bo’lib qolishini ko’rsatadi.