1.2. Tarixiy shaxslar va ularning faoliyati bilan bog’liq maqolalar tahlili
Dunyoda har qanday xalq bordirki, uning o‘z o‘tmishi, o‘z tarixi va buyuk
siymolari bilan bir qatorda o`z tarixida munosib iz qoldirgan taniqli davlat
arboblari, shoh va malikalari-yu, xalq qahramonlari mavjudligi barchamizga
ma`lum. Bizning Turon zaminimizdagi ana shunday tarixiy shaxslarni o‘rganish,
tadqiqot etish va ularni xalqimizga tanishtirishga xizmatga qilayotgan izlanishlar
mavjud. Biz ana shu tarixchi olimlarimiz qilgan ilmiy tadqiqot ishlarining
qanchalik ahamiyatga ega ekanligini ―Buxoro mavjlari‖ jurnali orqali ochib
bermoqchimiz.
Tadqiqot jarayonida jurnal sahifalarida O`zbekiston tarixida munosib iz
qoldirgan shaxslarga bag`ishlab,―Bars Boykandiy‖
36,
―Milliy ozodlik harakati
fidoyisi (Mulla Abdulqahhor)‖
37
, ―Miyon Buzruk Solihov(hayoti va ilmiy
salohiyati)‖
38 ,
―Zukko siyosatdon juratli rahbar‖
39 ,
―Gavharshodbegim‖
40 ,
―Xonzodabegim‖ va ―Gulbadanbegim‖
41 ,
―Imom al-Buxoriyning Bag`dodda
imtihon qilinishi‖
42,
―Usmonxo`ja Po`latxo`jayev kim edi‖
43
kabi yigirmadan
ortiq davlat va jamiyat arboblari haqida ilmiy maqolalar mavjudligi aniqlandi.
Ushbu maqolalarda ularning hayotiy, ilmiy faoliyati va turli jabhalarda
olib borgan ishlari haqida batafsil ma`lumotlar keltiriladi. Jumladan,
Samoniylar davlatida buyuk sarkarda bo`lgan va janglarda juda ko`p
qahramonlik ko`rsatganligi bois katta mulkdor, noibga aylangan Bars
Boykandiy haqida Beshim Mirzaqulov ―Bars Boykandiy‖ sarlavhasi ostid
maqolasini misol qilish mumkin. Muallif ushbu tarixiy shaxs haqida quyidagi
fikrlarni bildiradi―Uning ismi sharifi turli manbalarda turlicha qayd etiladi.
Masalan, Narshaxiyning ―Buxoro tarixi― da Pors Boykandiyning, Ibn Havqal
36
Mirzaqulov B. Bars Boykandiy // ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro, 2013.- №3. –B.19-22.
37
Rajabov Q. Milliy ozodlik harakati fidoyisi ( Mulla Abdulqahhor)// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2008.- №4. –
B. 43-44.
38
To`rayev H. Miyon Buzruk Solihov (hayoti va ilmiy salohiyati)// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2011.- №1.–B.
42-43.
39
Rajabov Q. Zukko siyosatdon juratli rahbar// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2012.- №2. –B. 36-38.
40
Berdimurodov A. Gavharshodbegim // ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2012.- №3. –B. 11-13.
41
Fayziyev T. Xonzodabegim,Gulbadanbegim // ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2010.- №4. -B. 22-23.
42
Uvatov U.Imom al-Buxoriyning Bag`dodda imtixon qilinishi// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2008.- №1. –B.11-12.
43
Hayitov Sh. Usmonxo`ja Po`latxo`jayev kim edi//‖Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2005.- №4. –B.28-29.
25
(X asr ) ning ― Kitob surat al-ard ―(yerning surati kitobi ) asarida Boris , Ibn al-
Asirning (XII-XIII asr ) ―Al- Komil fi-t-tarix‖ (Tarixning to`la jamlanmasi)
asarida,Boris al-Kabir (ya`ni katta ulug` Boris) shaklida ko`rsatilgan. Bars
Boykandiyning faolyati Somoniylar sulolasi hukumronligi davriga to`g`ri kelib,
u 874-907 yillarda Movarounahrga hukumronlik qilgan Ismoil ibn Ahmad as-
Samoniyning g`ulomi, sarkardasi va sipohsolari (lashkarboshisi) bo`lgan. U
ozod qilingan Turk g`ulomlaridan bo`lib, avvaliga oddiy yollanma askar , otliq
jangchi sifatida markazlashgan davlat gvardiyasida xizmat qilgan. 893-yilda
Nasr ibn Ahmad Somoniy vafotidan keyin Bag`dod xalifasi Mutazid (872-
902) Ismoil ibn Ahmad Somoniyni Movarounahrga noib etib tayinlaydi va
shu yilning o`zidayoq Ismoil Somoniy hokimyatni mustahkamlash maqsadida
harbiy yurishlari boshlanadi. Jumladan, 899-yilda u xalifalikning
Xurosondagi noibi bo`lgan Amir ibn Lays qo`shinini tor-mor keltirgan. Bu
yurishlarda uning qo`shinida Bars Boykandiy va Mansur Qorategin boshchilik
qilgan.Ibn Havqalning yozishicha, ―Ismoil ibn Ahmad Boris al-Kabirga
ishonch bildirib, unga bir ishni topshirgan edi. Tabariston, Ray, Kazvin va
Daylamni zabt etgan. Ismoil Somoniy Ray, Tabariston va Jurjon viloyatlarida
Bars Boykandiyni hokim etib tayinlagach uning mavqei yanada oshib, butun
Xurosonda o`z ta`sirini o`tkazadi. Endilikda Bars Boykandiy faqat sarkarda
emas, balki siyosiy hokimyat vakili, hukumdor noib sifatida ham faoliyat
ko`rsata boshlaydi. Qayd etilgan viloyatlardan kelib tushadigan soliq xiroj
mablag`larining o`zi katta miqdorda edi. Ibn al- Asir o‘z asarida qayd
etishicha, Bars Boykandiyning bu viloyatlarda hokimligi davrida to`plagan
boyligi 80 xarvor ya`ni 80 ta eshakka yuk bo`ladigan mol-mulkka teng
bo`lgan. Bir xarvor o`rtacha 60-80 kg deb hisoblangan. Bu boyliklar
mamlakat xazinasiga tushishi kerak edi.
Shu boisdan Buxoroga jo`natilgan. Ammo, boyliklar Buxoroga yetib
bormasdan, u yerda Amir Ismoilning vafot etganligi to`g`risidagi xabar
Xurosonga yetib kelgan. Hokimyat va katta boylik Boykandiyning boshini
26
aylantirib qo`ygan. U ushbu boylikni o`z ixtiyoriga qoldirishga qaror qilgan.
Boris yaxshi tayyorgarlik va ko`p sonlik, yetarli ta`minot va ot-ulovlar ,
qurol- aslaha va pul va boshqa narsalarni namoyon qildiki, Hazrat sultonga
ham unga teng keladigan bunday qo`shin hech qachon bo`lmagan―, - deb
yozadi Ibn Havqal o`z asarida. Shuningdek, muallif yuqoridagi manbalarga
qo`shimcha ravishda quyidagi xulosalarga keladi.
Maqolada muallif ―Bars Boykandiy o`sha ―Xuroson qo`shini‖ deb
nomlangan turkiylardan tashkil topgan lashkari katta kuch- qudratga ega
bo`lgan, chunki turk g`ulomlarining oilasi, yaqinlari davlat ta`minotida edi va
shu bois ular o`z ishiga sadoqatli edilar‖ deb ta‘kidlaydi
44-
. Ha, bizgacha yetib
kelgan ko`pgina yozma manbalarda shu narsa ma`lumki, Bars, Boris, Baris
kabi ismlar turkiy ― Bars ‖- ― yo`lbars ‖ so`zidan yasalgan bo`lib, bunday ismlar
o`rta asrlarda turkiylar orasida keng tarqalgan.Zero bu ma`nodor ism yuqorida
ma‘lumot berilgan sarkardadan boshlab, xalq orasida ko`paygan bo`lsa ajab
emas.
Hadis ilmining sultoni Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil Al-Buxoriy
(810 – 870 ) to`plagan benazir meros payg`ambirimiz alayhisallomning sahih
(ishonchli) hadislari mana qariyb XII asr butun insoniyatni rushtu hidoyat
yo`llarigga boshlab kelmoqda. Degan sermazmun fikrlar orqali o`z maqolasini
boshlagan U.Uvatov. Vatandoshimiz buyuk hadisshunos olim Imom al-
Buxoriyning ilohiy iste‘dod sohibi ekanliklarini, u kishining Bag`dodda
imtihon qilinishlarini, o`sha davr olimlarining hayrat bilan yozib qoldirgan
asarlari orqali yortib bergan. ―Shoshning taniqli muhaddislaridan Hoshid ibn
Ismoil ibn Iso ash-Shoshiy al-G`azzol ( vafoti 875 ) shunday yozgan: ― Imom al-
Buxoriy o`spirinlik chog`ida biz bilan birga Basra mashoyixlarida hadislar
eshitardi. Hammamiz ustozlardan eshitganlarimizni darhol yozib borardik, Al-
Buxoriy esa hech narsa yozmasdan faqat eshitib o`tirardi. Shu tariqa 16 kun
o`tgach, u bizga: nazarimda ko`p hadis yozib yubordilaring, qani menga
44
Mirzaqulov B. Bars Boykandiy // ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro, 2013.- №3. –B.20.
27
yozganlaringni ko`rsatinglarchi, - deb qoldi. Biz yozgan hadislarimizni hisoblab
ko`rsak o`n besh mingdan ortiq hadis yozib olgan ekanmiz. Shunda al-Buxoriy
ularning hammasini yoddan aytib berdiki, hatto ustozlardan yozib olgan
hadislarimizdagi yo`l qo`yilgan ba`zi xatolarni uning yoddan aytganlariga qarab
tuzatib ham oldik‖. Muhammad ibn al-Ashor as- Siljistoniy ismli olim shunday
degan: ― Ustoz Sulaymon Habirning (vafoti 839-yil) ilmiy saboqlarida
qatnashirdim. Muhammad al-Buxoriy ham bizlar bilan hadislar eshitardi-yu, lekin
u sira yozmasdi. Shunda talabalardan birining g`ashi kelib Muhammadga nega sira
yozmaydi?- deb so`rab qoluvdi, unga o`z yurti Buxoroga qaytgandan keyin
yodidan yozadi,-deb javob qilgandilar.‖
45
Maqola xulosasi o`rnida shuni aytish
mumkinki, hadisshunos olimning bu kabi qiziqarli voqealarga boy tarixini
keltirish orqali muallif, tarixchi yoshlarni Imom al-Buxoriyga bo`lgan
qiziqishini orttiradi desak mubolag`a bo`lmaydi.
XX asrning 20-30 yillardagi ilg`or o`zbek ziyolilari yorqin avlodining
hayoti qattol kommunistik rejimning qatag`on siyosati ostida tuzildi. Bu avlod
o`zbek xalqining ilmiy asoslangan tarixini yoritib berish singari katta ilmiy
mas‘uliyatni o`z zimmasiga olgan edi. Ana shunday qatag`on qurbonlaridan biri
bo`lmish tarixchi, tilshunos olim Miyon Buzruk Solihov haqida maqola
yozgan professor H.To`rayev bo`lib, olim ushbu qatag`on qurboni haqida
quyidagilarni keltirib o‘tadilar ―Bu safda Miyon Buruk (1891-1938) ham
bo`lib, u o`z xalqi tarixini haqqoniy yoritish yo`lida dadil qadami evaziga
hayot bilan ―tovon‖ to`ladi. Miyon Buzruk Solihov ilg`or milliy ziyolilarning
XX asr 20-30 yillaridagi yorqin namoyondalaridan biri edi. U Toshkentda
tug`ildi. O`rta Osiyo Davlat Universiteti (SAGU), Samarqand davlat
Universiteti va Buxoro pedagogika Institutlarida faoliyat ko`rsatdi. Uning
nomi fanimiz tarixida adabiyotshunos, tarixchi, lingvist, teatrshunos, etnograf
sifatida ma`lum. Olim o`tgan asrning 20-yillarida o`zbek xalqi etnik
tarixining nazariy masalalari bilan shug`ullandi. Istanbul universiteti talabasi
45
Uvatov U.Imom al-Buxoriyning Bag`dodda imtixon qilinishi// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2008.- №1. –B.12
28
sifatida shu universitetni bitirguncha, ya`ni 1927-yilga qadar Tukiyada O`rta
Osiyoning o`rta asrlar tarixiga doir qo`lyozma asarlarni o`rganish bo`yicha
qator tadqiqot ishlarini olib bordi. Mashhur Nuri Usmoniy kutubxonasidan
Fazlulloh Ro`zbekxonning ―Mehmonnoma-i Buxoro‖ asari qo`lyomasini
topishga muvaffaq bo`ldi. Kutubxonada shuningdek, Sharifiddin Ali
Yazdiyning ―Zafarnoma‖ asari bilan tanishdi. Universitet kutubxonasida
Muhammad Rizo Ogahiyning ―Firdavs ul- Iqbol‖ asari ustida tadqiqot olib
bordi. Xolis Afandi xususiy kutubxonasida esa ―Tarixi Farg`ona‖qo`lyozma
asarini yozishga muvaffaq bo`ldi‖
46
. Milliy olimlar ichida mazkur asarlarni
birinchi bo`lib, tadqiq qilgan kishi Miyon Buzruk ekanligini alohida takidlash
lozim. Vataniga qaytgandan so`ng yuqorida qayd etilgan asarlar asosida
o`zbek xalqining etnik hamda ijtimoiy-siyosiy tarixiga doir qator maqolalar
e`lon qildi.
Tarixdan bizga ma`lumki nafaqat shohlar balki malikalar ham o`chmas
iz qoldirib va mamlakat ishlarida faol ishtirok etganlar.Malikalarning
mamlakat madaniy ishlariga faol ishtiroki, ayniqsa temuriylar davriga kelib
kuchaydi. Chunki temuriylar davrida saroy ayollariga bo`lgan munosabat
avvalgi davrlarga nisbatan tubdan farq qilardi. Shu sababli temuriy malikalar
madrasalar, masjidlar, xonaqohlar, karvonsaroylar va bog` - rog`lar qurishdek
savob ishlarga bosh bo`lganlar. Shunday malikalardan biri, Sohibqiron Amir
Temurning kenja o`g`li Shohruh Mirzoning xotini, Ulug`bekning onasi-
Gavharshodbegim haqida ilmiy maqola yozgan Amriddin Berdimurdov
47
quyidagilarni keltiradi: ―Sohibqiron Amir Temur yaxshi umidlar bilan
to`rtinchi o`g`li Shohruhga XIV asrga Xorazmga hukumronlik qilgan so`fiylar
sulolasiga mansub, Chig`atoy ulusining zodagonlaridan biri G`iyosiddin
Tarxonning 14 yoshli go`zal qizi Gavharshodbegimni katta to`y tomoshalar
bilan olib berdi. Taxminlarga ko`ra 1379 yili tavallud topgan. Mirzo Shohruh
46
To`rayev H. Miyon Buzruk Solihov (hayoti va ilmiy salohiyati)// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2011.- №1. –B.
42
47
Berdimurodov A. Gavharshodbegim // ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2012.- №3. –B. 11
29
taqvodor, xudojo`y, tabiatan yumshoq bo`lganligi sababli davlatni boshqarish
ixtiyorini xotini Gavharshodbegimga berib qo`yganligi tarixdan ma`lum.
Qat`iyatli malika Gavharshodbegim eriga gapini o`tkaza olardi. Malikaning
shaxsiy muhri ham bo`lgan. To`q yashil mohtobdan(nefritdan) bodomsimon
shaklda yasalgan shaxsiy muhrining sirtiga suls usulida arabcha
―Gavharshodbegim G`iyosiddin Tarxon qizi‖ deb yozilgan. Bu noyob
yodgorlik Sank-Peterburgdagi Ermitaj muzeyida saqlanmoqda.
Xazinadagi boylikdan erkin foydalangan, o`zi ham badavlat xazinador
Gavharshodbegim bu mulkni xayrli ishlarga, obodonchilikka, ilmu irfon
ahllariga homiylik qilishga sarfladi. Gavharshodbegim farmoni bilan Hirotda
barpo qilingan osori atiqalarning eng yorqini Injil arig`i yoqasida qad
ko`targan Musallo ansamblidir. Hashamatli saroy masjidi, madrasa, maqbara
va bir necha ulkan minoralardan iborat mahobatli inshoot me`mor
Qavomiddin Sheroziy amaliga oid bo`lib, 20 yil davomida qurilgan. Tarixchi
Abdurazzoq Samarqandiy hayratu tahsinlarga sazovor Musallo ansamblini,
dunyoning to`rt tomonida uning tengi, timsoli yo`qdir deya tariflaydi.
Mashhad shahridagi Imom Rizo ziyoratgohi yonida bunyod etilgan ulug`vor
masjid, qator hashamatli hujralar ham Gavharshodbegim nomi bilan
bog`liqdir. Hirot g`arbi- Ko`hsan qishlog`idagi ―Gavharshodbegim gumbazi‖
deya nom olgan me`morchilik ansambli o`z hashamati bilan aqlni lol etgan.
Xullas, malika Gavharshodbegim boshchiligida Xurosonda bunyod
etilgan barcha me`morchilik inshootlari O`rta Sharq me`morchilik maktabida
o`ziga xos yangilik deb tan olingani, ―Gavharshodbegim me`morchilik
maktabi‖ deya atalgani bejiz emas‖
48
.Yuqoridagi keltirilgan ma`lumotlarga
tayanib, Amir Temurning kelin tanlashdagi maxsus amallari nechog`lik
ahamiyatga ega ekanligini muallif Gavharshodbegim misolida to`la yoritgan.
Tariximizda o`chmas iz qoldirgan temuriylar saltanati malikalari haqida gap
borar ekan, Turg`un Fayziyevning temuriy malikalar rukni ostida Zahriddin
48
Berdimurodov A. Gavharshodbegim // ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2012.- №3. –B. 13
30
Muhammad Boburning opasi Xonzodabegim va Boburning qizi Gulbadanbegim
haqida jurnal sahifalaridagi ilmiy maqolalarida ushbu malikalarning hayot
yo`li haqida batafsil ma`lumotlar keltiririb o‘tiladi. Jumladan, ―Xonzodabegim
Umar Shayx Mirzoning (1456-1494) qizi, Zahriddin Muhammad Bobur
Mirzoning opasi. U 1478-yilda Andijonda tug`ilgan.Uning onasiQutlug`nigor
xonim Toshkent xoni Yunusxonnig qizi edi. Ota taxtiga o`tirgan 12 yoshli
Zahriddin Muhammad Bobur Mirzoning qismatiga darbadarlik davri
boshlanadi. Yosh Bobur Mirzoda bobokaloni Amir Temur taxtini egallash
havasi uyg`onib, Samarqandga bir necha harbiy yurishlar qiladi. Nihoyat, 1501-
yili Samarqandni qo`lga kiritishga muvaffaq bo`ladi. Ammo ko`p o`tmay
Shayboniyxon qo`shin tortib kelib, Samarqandni qamal qiladi. Ana shunday
og`ir vaziyatda Shaybonixon Bobur Mirzoga sulh taklif qiladi. Bu voqeani
Bobur Mirzoning qizi Gulbadanbegim o`zining ―Humoyunnoma ‖ nomli
asarida quyidagicha tasvirlaydi: ― Ana shunday vaqtda Shoxibek (Shayboniyxon)
xon ―Agar o`z egachingiz Xonzoda begimni menga xotinlikga bersangiz,
oramizda sulh tuziladi va hamjihatlik aloqalari o`rnatiladi ‖, - deb aytgizib
yubordi. Oxir Xonzoda begimni o`sha xonga berib, o`zlarining qaytishlari
zarur bo`ladi‖. Shunday qilib, Xonzoda begim Shayboniyxon nikohiga kiradi
va undan bir o`g`il ko`radi. Ismini Xurrambek deb ataydilar. Shayboniyxon
qatlidan so`ng Xonzoda begim ukasi Zahriddin Boburshohning saroyi-
Qobulga qaytib keladi. Ko`p o`tmay, o`gli Xurrambek ham vafot etadi.
Xonzoda begim aql-idroki va tadbirkorligi natijasi o`laroq, saroy malikalari
orasida yuksak e`tiborda ega bo`ladi. U Boburshoh va uning taxt vorisi
Humoyun shoh saroyida maslahatchi vasifasini bajargan. 1544-yili Xonzoda
begim Qobulhaq degan joyda olamdan o`tadi. Oradan uch oy o`tgach, uning
xokini Qobulga keltirib, Boburshoh maqbarasiga dafn qiladilar‖
49.
Gulbadanbegim haqida esa muallif ―Gulbadanbegim Zahriddin
Muhammad Boburning Dildor begim ismli xotinidan tug`ilgan uchinchi
49
Fayziyev T. Xonzodabegim,Gulbadanbegim // ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2010.- №4. -B. 22
31
qizidir. Gulbadanbegim 1523 yili Qobulda tug`ilgan. Uning onasi Dildor
begimning haqiqiy ismi- Soliha Sulton begim bo`lib, Zahriddin Muhammad
Bobur Mirzoning amakisi Sulton Mahmud Mirzoning qizi edi. Gulbadan
begim otasi Bobur podshohning farmoniga ko`ra katta onasi, ya`ni
Humoyun Mirzoning onasi - Mohim begim qo`lida tarbiyalanadi. Gulbadan
begim 1529 yilgacha Qobulda yashaydi. Bobur Hindistonni qo`lga kiritgach,
Mohim begim bilan birga podshoh otasining huzuriga- Agraga boradi. Otasi
Bobur vafotidan so`ng, akasi Humoyun podshoh saroyiga yashaydi. 1539 yilda
Gulbadan begimni Xizr Xo`jaxonga turmushga chiqaradilar. U bir o`g`il
ko`radi, ismini Saodatyor deb ataydilar. 1556 yili Humoyun podshoh
vafotidan so`ng saltanat taxtiga uning o`g`li Jaloliddin Akbarshoh (1542-1605)
o`tirgach, shohning onasi Hamida bonu bilan Gulbadan begim saroyga-
Dehliga qaytib keladilar. Gulbadan begim o`z zamonasining oqila, donishmand
ayollaridan edi. U jiyani Jaloliddin Akbar podshohning ―Firdavs makon va
jannat oshyon Hazrat haqidagi voqealardan nimaiki bilsangiz, yozingiz‖,- degan
ishorasiga muvofiq, ―Humoyunnoma‖ nomli ajoyib va muhimm tarixiy asarni
yozishga kirishadi. ―Humoyunnoma‖ Bobur podshoh bilan Humoyun
podshohning hayot tarzi va sarguzashtlarining muxtasar tarixi bo`lib, mantiqan
―Boburnoma‖ning davomidir. ―Akbarnoma‖ asarining muallifi Abul Fazlning
bergan ma`lumotiga qaraganda, 1575 yilda Gulbadan begimKabatullo
ziyoratiga jo`nab ketadi va 1582 yilda ko`p qiyinchiliklar bilan ziyoratgohdan
qaytib keladi. 1603 yilda 80 yoshida vafot etadi.Akbar podshoh uni katta
hurmat va ehtirom bilan dafn etdiradi. Akbar podshohning o`zi Gulbadan
begim tobutini o`g`il sifatida ko`tarib, dafn marosimida o`g`illik burchi
etimomiga yetkazadi.‖
50
- deb, tarixiy jarayonlarga ushbu malikaning qay
darajada bog`liqligini turli manbalar asosida yondoshganligini ko`rishimiz
mumkin.
50
Fayziyev T. Xonzodabegim,Gulbadanbegim //‖Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2010.- №4. -B.23
32
Mang‘it hukmdorlarining O‘rta Osiyo xususidan O‘zbekiston tarixidagi o‘rni
alohida tadqiqot mavzusidir. Shu o‘rinda ―Buxoro mavjlari‖ jurnali sahiflarida
Tarix fanlar doktori, professor Q.Rajabov muallifligi asosida ―Muhammad
Rahimxon mang`itlar sulolasining asoschisi‖, ―Muhammad Doniyolbiy otaliq‖,
― Amir Shohmurod yoxud amiri ma`sum‖, ― Amir Haydar yoxud amiri
sayyid‖, ―Amir Nasrullo Bahodirxon yoxud xoni shaxid‖, ―Amir Muzaffarxon
shaxsiyati yoxud Buxoroning fojiasi‖, ―Amir Abdulahadxon yoxud ojiz
hukumdor‖, ―So`nggi mang`it hukumdori‖ nomli maqolalarda ushbu masalani
o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi.
51
Muallif mang`it hukumdorlari haqida to`xtalar ekan, ularning taxtga
o`tirishidan oldingi faolyatlari va taxtga o`tirish sabablari bilan bir qatorda olib
borgan siyosatlari va shaxsiy fazilatlarining Buxoro amirligidagi roli haqida
batavsil yoritadi. Shuningdek Amirlarning mamlakatdagi din ahliga muruvvati
masjid madrasalar qurishdagi bunyod korligi va yozgi saroylar qurishdagi
tajribalari xususida g`oyat qiziqarli ma`lumotlarni keltiradi. Davlat ishlarida
Qo`qon va Xiva xonliklari bilan mojarolarda qattiq qo`llik bilan olib borgan
siyosatini etirof etadi.
Jurnal sahifalarida sovet tuzumiga qarshi kurashgan qo‘rboshilar va
ularning faoliyati bilan bog‘liq maqalalar ham o‘rin egallagan. Turkiston
mintaqasida sovet rejimiga qarshi qurolli harakatni uyushtirish va
shakllantirishga qurolli harakatning yo`lboshchilari- qo`rboshilar muhim rol
o`ynaganligi barchamizga ma`lum. Professor Qahramon Rajabov istiqlolchilik
harakati sardorlaridan Mulla Abdulqahhor haqida izlanishlar olib borib bu
shaxsning qo`rboshilik faoliyatidagi zafarli yurishlarini Amir Olimxon
51
Rajabov Q. Muhammad Rahimxon mang`it sulolasining asoschisi // ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro, 2005.- №3.
–B.36-37; Shu muallif . Muhammad Doniyolbiy otaliq // ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro, 2005. - №4. – B.26-27; Shu
muallif. Amir Shohmurod yoxud amiri ma`sum // ―Buxoro mavjlari‖.- Buxoro, 2006.- №1.- B.36-38; Shu
muallif . Amir Haydar yoxud amiri sayyid // ―Buxoro mavjlari‖.- Buxoro, 2006.-№2. – B.40-42; Shu muallif.
Amir Nasrullo Bahodirxon yoxud xoni shaxid // ―Buxoro mavjlari‖.- Buxoro, 2006.- №4.- B.39-43; Shu
muallif . Amir Muzaffar shaxsiyati yoxud Buxoro fojiasi // ―Buxoro mavjlari‖.- Buxoro, 2007.- №1.- B. 42-43;
Shu muallif. Abdulahadxon yoxud ojiz hukumdor // ―Buxoro mavjlari‖.- Buxoro, 2007.- №2.- B.36-38; Shu
muallif. So`nggi mang`it hukumdori // ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro, 2007.- №3.-B.41-44.
33
xotiralari misolida tasvirlab o`tadi. ―Amir Sayyid Olimxon o`z xotiralarining
―Mulla Abdulqahhorning Buxoro atrofidagi to`rt yil mobaynida urushi‖ deb
nomlagan faslida bu haqida quyidagilarni yozgan: ―Mulla Abdulqahhor
dorussaltana Qobuldan bu bandaning ruxsati bilan Buxoro vauning tumanlari
atrofida fidokor mujohidlarga rahbarlik qilib, askarlar orasida tartib intizom
o`rnatgach, G`ijduvon tumanini ozod qilish niyatida dushman ustiga bostirib
bordi, shu bilan, G`ijduvon tumani dushman qo`lidan qutqazdi va o`z
tasarrufiga kirgazdi. Mulla Abdulqahhor bolsheviklardan anchagina harbiy
asbob-uskunalardan o`lja olib, Nurota viloyatini o`ziga markaz qilib oldi. U
o`z ishlarini saranjom qilganini ko`rib, u yerdan Buxoroning yuqorigi
tomoniga yurish qildi. Saripul, Mehtar Qosim ko`prigi boshigacha borilgan
asnoda Buxoro jadidlarining Abdulhamid afandi (Abdulhamid Oripov ko`zda
tutilmoqda-Q.R.) degan harbiy vaziri, oltmish nafar buxorolik, turk, hindi
odamlari hamrohligida o`z oldilariga anchagina qurol- yarog` qo`yib, Mulla
Abdulqahhorni kutib olishdi. Abdulhamid afandi shunda Mulla Abdulqahhorga
olti ming ingliz funti, ikkita pulemyot hadya qildi. Bolsheviklar jamoati Mulla
Abdulqahhorni Mehtar Qosim ko`prigiga yetganidan xabar topib, to`plagan
askarlari bilan urushga kirishib, jang boshladi, ikki kechyu-kunduz jang qildi.
Mulla Abdulqahhor bolsheviklar ustidan g`alaba qozongach, yana Buxoro
shahar tevaragini o`rab oldi, natijada, shaharning olti darvozasini egallaydi.
Shu bilan u bolsheviklarni siqib chiqarib, Buxoroni bo`shatadi. U temir yo`l
to`tami- Kogonga yurish qilib, shahar ichkarisiga kiradi. To`rt soatdan ko`proq
bu yerga turib, keyin shahar ichkarisidan chiqib Bohouddinda boradi. U
yerda o`n soat jang qiladi, u yerni ham bolsheviklar qo`lidan xolos qiladi.
Abdulqahhor Buxoro vaBohouddindan anchagina o`lja qo`lga kiritadi. U o`z
ahvoli kayfiyatlarini yozib menga bildirdi, shu bilan men ularning barcha
ahvollaridan xabardor bo`ldim. Abdulqahhorning bu xizmatlari-dan mamnun
bo`ldim. Shu bilan unga bir askariy zarli to`n va mauzer to`pponcha hadya
34
yubordim‖
52 –
degan malumotlar bilan bir qatorda quyida O`zbekiston
Respublikasi mustaqillikka erishgach, istiqlol uchun kurashgan barcha
turkiston qo`rboshilari qatorida Mulla Abdulqahhorning nomi ham qayta
tiklandi. U Turkiston tarixidan o`zining munosib o`rnini topdi degan o`z
nazariy-ilmiy qarashlarini ham keltirib o`tadi.
Maqola o`z manbaviy ahamiyatiga ega va tarixchilarning Mulla
Abdulqahhor shaxsini o`rganishda muhim ma‘lumotlar berishi bilan ahamiyatlidir.
Buxoro Xalq Respublikasi rahbari Fayzulla Xo`jayevning mardona
siyosatini namoyon etishga bel bog`lagan Q.Rajabov o`zining ―Zukko
siyosatdon, jur`atli rahbar‖ nomli maqolasini 2011 yil 30 sentabrda Toshkent
shahridagi ―Qatag`on qurbonlari xotirasi‘‘ muzeyida tashkil etilgan ―Fayzulla
Xo`jayev- yirik davlat arbobi, xalq va mamlakat manfaatlarining tolmas
kurashchisi‖ mavzuidagi Respublika ilmiy-amaliy anjumanida qilingan
maruza asosida tayyorlab jurnal sahifalarga taqdim etgan
53.
Unda quyidagilar
keltiriladi: ―Tarixdan ma`lumki, sovet davrida bolsheviklar partiyasi sobiq
ittifoq iqtisodiyotiga rahbarlik qilishda besh yillik rejalaridan unumli
foydalangan. Ittifoq xalq xo`jaligining birinchi besh yillik rejasi 1928 yil
oktabrda boshlanib, 1932 yil dekabrda tugallangan. Fayzulla Xo`ayev o`sha
davr sharoitida bunday nooqilona siyosatni jur`at bilan keskin ravishda tanqid
qilgan. U 1927 yil aprel oyida VKP(b)MK kotibi va VKP(b)MK O`rta Osiyo
byurosi birinchi kotibi I.A.Zelenskiy nomiga yuborgan xatida shunday deb
yozgan edi: ―Besh yillik xo`jalik rejasi xayolparastlik bilan tuzilgan. Bu reja
na imkonyatlarimiz darajasiga, na bizninng ixtiyorimizdagi vositalarimiz
talabi va ko`lamiga mos emas. Shuningdek, bu xo`jalik rejasi bizning haqiqiy
imkoniyatlarimiz, tajribamiz, xalq xo`jaligimiz taraqqiyotiga mos bo`lmagan
holda tuzilgan. Shuning uchun men Burnashev pozitsiyasini (bizning
byudjetimiz haddan tashqari tez o`sishi haqidagi fikrlarini) noto`g`ri va
52
Rajabov Q. Milliy ozodlik harakati fidoyisi ( Mulla Abdulqahhor)// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2008.- №4. –
B. 44
53
Rajabov Q. Zukko siyosatdon juratli rahbar// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2012.- №2. –B. 36
35
yog`on deb hisoblayman. Bu nuqtai nazar bizning xo`jalik ahvolimizning
asosiy masalalarini tushunmaslik va kalondumog`likdan kelib chiqadi‖.
Shuningdek, O`zbekiston hukumatining o`sha paytdagi boshlig`i tomonidan
bildirilgan bunday keskin mulohazalar bolsheviklar va markaz manfaatlariga
mos kelmagan. Shuning uchun ham bolsheviklar partiyasining rahbarlari va
ularning O`rta Osiyodagi gumashtalari tomonidan Fayzulla Xo`jayevga
nisbatan kuchli tazyiq o`tkazilgan, uning fikrlari qattiq tanqid qilingan, degan
fikrlarni maqolada keltiradi.‖
54
Maqola Fayzulla Xo`jayev shaxsiyatini
baholashda birlamchi manba bo`lib xizmat qiladi.
Ushbu bobimizni xulosa qilishda shuni aytish joizki tarix o`tilgan yo`l.
Bizga shon, dovruq bergan xalqimizning bir aziz parchasi deya ezozlaymiz.
Demak, yuqorida keltirilgan shu tarixiy shaxslarimizga ham shu nigoh bilan
qarasak to`g`ri bo`ladi desak, mubolag`a bo`lmaydi. Ana shunday tarixiy ildizi
qadimda borib taqaladigan yurt farzandi ekanligimizdan doim faxrlanib
yashashimiz , ota – bobolarimiz kim ekanligini tarixiy xotiramizga abadiy
saqlashimiz kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: |