O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi buxoro davlat universiteti


  Tarixiy  shaxslar va ularning faoliyati  bilan bog’liq maqolalar tahlili



Download 0,78 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/6
Sana14.09.2019
Hajmi0,78 Mb.
#22137
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
buxoro mavjlari jurnali sahifalarida ozbekiston tarixi masalalarining yoritilishi


1.2.  Tarixiy  shaxslar va ularning faoliyati  bilan bog’liq maqolalar tahlili 

Dunyoda har qanday xalq bordirki, uning o‘z o‘tmishi, o‘z tarixi  va buyuk  

siymolari bilan    bir   qatorda   o`z    tarixida    munosib    iz   qoldirgan  taniqli   davlat  

arboblari,    shoh  va    malikalari-yu,  xalq    qahramonlari    mavjudligi  barchamizga  

ma`lum.  Bizning  Turon  zaminimizdagi  ana  shunday  tarixiy  shaxslarni  o‘rganish, 

tadqiqot  etish  va  ularni  xalqimizga  tanishtirishga  xizmatga  qilayotgan  izlanishlar 

mavjud.  Biz  ana  shu  tarixchi  olimlarimiz    qilgan  ilmiy  tadqiqot  ishlarining 

qanchalik  ahamiyatga  ega  ekanligini  ―Buxoro  mavjlari‖    jurnali  orqali  ochib 

bermoqchimiz. 

Tadqiqot jarayonida jurnal  sahifalarida  O`zbekiston  tarixida  munosib  iz 

qoldirgan    shaxslarga    bag`ishlab,―Bars  Boykandiy‖

36, 


―Milliy    ozodlik    harakati  

fidoyisi  (Mulla    Abdulqahhor)‖

37

,    ―Miyon  Buzruk  Solihov(hayoti  va  ilmiy  



salohiyati)‖

38 ,


  ―Zukko    siyosatdon    juratli    rahbar‖

39 ,


  ―Gavharshodbegim‖

40 ,


 

―Xonzodabegim‖  va  ―Gulbadanbegim‖

41 ,

  ―Imom  al-Buxoriyning  Bag`dodda 



imtihon    qilinishi‖

42, 


―Usmonxo`ja    Po`latxo`jayev    kim    edi‖

43 


kabi  yigirmadan  

ortiq  davlat va  jamiyat  arboblari haqida ilmiy  maqolalar  mavjudligi aniqlandi. 

Ushbu  maqolalarda    ularning    hayotiy,  ilmiy    faoliyati  va  turli    jabhalarda  

olib    borgan    ishlari    haqida  batafsil    ma`lumotlar    keltiriladi.    Jumladan, 

Samoniylar    davlatida    buyuk    sarkarda    bo`lgan  va  janglarda    juda    ko`p  

qahramonlik    ko`rsatganligi    bois    katta    mulkdor,    noibga    aylangan    Bars  

Boykandiy    haqida    Beshim    Mirzaqulov    ―Bars    Boykandiy‖  sarlavhasi    ostid  

maqolasini  misol  qilish  mumkin.  Muallif  ushbu    tarixiy    shaxs    haqida    quyidagi 

fikrlarni  bildiradi―Uning    ismi    sharifi  turli    manbalarda  turlicha  qayd  etiladi.  

Masalan,  Narshaxiyning  ―Buxoro  tarixi― da  Pors  Boykandiyning,  Ibn  Havqal 

                                                           

36

Mirzaqulov B. Bars Boykandiy // ―Buxoro  mavjlari‖.-Buxoro, 2013.- №3. –B.19-22.



 

37

 Rajabov Q. Milliy  ozodlik  harakati  fidoyisi ( Mulla Abdulqahhor)// ―Buxoro  mavjlari‖.-Buxoro: 2008.- №4. –



B. 43-44.

 

38



 To`rayev H. Miyon Buzruk  Solihov (hayoti va  ilmiy  salohiyati)// ―Buxoro  mavjlari‖.-Buxoro: 2011.- №1.–B. 

42-43.


 

39

 Rajabov Q.  Zukko  siyosatdon  juratli rahbar// ―Buxoro  mavjlari‖.-Buxoro: 2012.- №2. –B. 36-38.



 

40

 Berdimurodov  A. Gavharshodbegim // ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2012.- №3. –B. 11-13.



 

41

 Fayziyev T. Xonzodabegim,Gulbadanbegim // ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2010.- №4. -B. 22-23.



 

42

 Uvatov U.Imom al-Buxoriyning  Bag`dodda imtixon qilinishi// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2008.- №1. –B.11-12.



 

43

 Hayitov Sh. Usmonxo`ja Po`latxo`jayev kim edi//‖Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2005.- №4. –B.28-29.



 

25 

(X asr ) ning  ― Kitob  surat al-ard ―(yerning surati kitobi ) asarida Boris , Ibn al-

Asirning  (XII-XIII  asr  )  ―Al-  Komil    fi-t-tarix‖  (Tarixning    to`la  jamlanmasi) 

asarida,Boris    al-Kabir  (ya`ni  katta    ulug`    Boris)  shaklida    ko`rsatilgan.    Bars 

Boykandiyning faolyati  Somoniylar  sulolasi hukumronligi  davriga to`g`ri kelib,  

u  874-907  yillarda  Movarounahrga  hukumronlik  qilgan  Ismoil  ibn  Ahmad  as-

Samoniyning    g`ulomi,  sarkardasi    va    sipohsolari  (lashkarboshisi)    bo`lgan.  U 

ozod  qilingan  Turk  g`ulomlaridan bo`lib, avvaliga oddiy  yollanma  askar , otliq 

jangchi    sifatida    markazlashgan    davlat    gvardiyasida    xizmat    qilgan.  893-yilda  

Nasr  ibn    Ahmad    Somoniy      vafotidan   keyin    Bag`dod    xalifasi    Mutazid  (872-

902)   Ismoil    ibn  Ahmad      Somoniyni    Movarounahrga   noib   etib   tayinlaydi va 

shu  yilning  o`zidayoq  Ismoil  Somoniy    hokimyatni    mustahkamlash      maqsadida   

harbiy      yurishlari      boshlanadi.    Jumladan,    899-yilda  u  xalifalikning   

Xurosondagi  noibi  bo`lgan  Amir  ibn  Lays  qo`shinini  tor-mor  keltirgan.  Bu  

yurishlarda uning  qo`shinida  Bars  Boykandiy  va  Mansur  Qorategin  boshchilik  

qilgan.Ibn    Havqalning    yozishicha,    ―Ismoil    ibn    Ahmad    Boris      al-Kabirga  

ishonch    bildirib,    unga    bir    ishni    topshirgan    edi. Tabariston,   Ray,   Kazvin va  

Daylamni  zabt  etgan.  Ismoil  Somoniy  Ray,  Tabariston  va  Jurjon  viloyatlarida  

Bars  Boykandiyni  hokim  etib  tayinlagach  uning  mavqei  yanada  oshib,  butun  

Xurosonda  o`z  ta`sirini  o`tkazadi.  Endilikda  Bars  Boykandiy  faqat  sarkarda  

emas,  balki  siyosiy  hokimyat  vakili,  hukumdor  noib  sifatida  ham   faoliyat  

ko`rsata    boshlaydi.    Qayd  etilgan    viloyatlardan      kelib    tushadigan    soliq    xiroj  

mablag`larining    o`zi    katta    miqdorda    edi.  Ibn    al-    Asir    o‘z    asarida    qayd  

etishicha,   Bars  Boykandiyning  bu  viloyatlarda  hokimligi  davrida   to`plagan  

boyligi    80    xarvor    ya`ni    80    ta    eshakka    yuk    bo`ladigan  mol-mulkka    teng  

bo`lgan.    Bir    xarvor    o`rtacha    60-80    kg    deb    hisoblangan.    Bu    boyliklar  

mamlakat  xazinasiga  tushishi  kerak  edi.   

Shu    boisdan    Buxoroga    jo`natilgan.  Ammo,  boyliklar    Buxoroga    yetib  

bormasdan,    u    yerda    Amir    Ismoilning    vafot  etganligi    to`g`risidagi    xabar   

Xurosonga    yetib    kelgan.   Hokimyat    va    katta    boylik    Boykandiyning    boshini  



26 

aylantirib  qo`ygan.  U  ushbu  boylikni  o`z  ixtiyoriga  qoldirishga  qaror  qilgan. 

Boris    yaxshi  tayyorgarlik    va    ko`p    sonlik,    yetarli    ta`minot    va    ot-ulovlar  ,  

qurol- aslaha  va  pul  va  boshqa  narsalarni  namoyon  qildiki,  Hazrat  sultonga  

ham   unga  teng  keladigan  bunday  qo`shin  hech  qachon  bo`lmagan―,  - deb  

yozadi    Ibn    Havqal    o`z    asarida.  Shuningdek,  muallif    yuqoridagi    manbalarga  

qo`shimcha ravishda  quyidagi  xulosalarga  keladi.  

Maqolada  muallif  ―Bars    Boykandiy    o`sha    ―Xuroson  qo`shini‖  deb  

nomlangan  turkiylardan    tashkil    topgan    lashkari    katta    kuch-  qudratga    ega  

bo`lgan, chunki  turk  g`ulomlarining  oilasi,  yaqinlari  davlat  ta`minotida  edi  va  

shu  bois  ular  o`z  ishiga  sadoqatli  edilar‖ deb  ta‘kidlaydi

44-


. Ha, bizgacha  yetib 

kelgan  ko`pgina  yozma  manbalarda  shu  narsa  ma`lumki,  Bars, Boris,  Baris  

kabi  ismlar  turkiy  ― Bars ‖- ― yo`lbars ‖ so`zidan  yasalgan bo`lib, bunday  ismlar  

o`rta  asrlarda   turkiylar  orasida  keng  tarqalgan.Zero  bu ma`nodor ism yuqorida  

ma‘lumot  berilgan  sarkardadan    boshlab,  xalq  orasida    ko`paygan    bo`lsa    ajab  

emas. 


Hadis  ilmining    sultoni  Abu  Abdulloh  Muhammad  ibn  Ismoil    Al-Buxoriy 

(810  –  870  )  to`plagan  benazir  meros  payg`ambirimiz  alayhisallomning  sahih 

(ishonchli)  hadislari  mana  qariyb  XII  asr  butun  insoniyatni  rushtu  hidoyat 

yo`llarigga boshlab kelmoqda. Degan sermazmun  fikrlar  orqali  o`z  maqolasini 

boshlagan    U.Uvatov.  Vatandoshimiz    buyuk    hadisshunos    olim    Imom  al-

Buxoriyning    ilohiy    iste‘dod    sohibi    ekanliklarini,    u    kishining    Bag`dodda  

imtihon    qilinishlarini,    o`sha    davr    olimlarining    hayrat  bilan    yozib    qoldirgan  

asarlari  orqali    yortib    bergan.  ―Shoshning  taniqli  muhaddislaridan    Hoshid  ibn 

Ismoil ibn Iso  ash-Shoshiy al-G`azzol (  vafoti 875 ) shunday yozgan: ― Imom al-

Buxoriy  o`spirinlik  chog`ida  biz  bilan  birga  Basra  mashoyixlarida  hadislar 

eshitardi.  Hammamiz  ustozlardan  eshitganlarimizni  darhol  yozib  borardik,  Al-

Buxoriy  esa  hech  narsa  yozmasdan  faqat  eshitib  o`tirardi.    Shu  tariqa  16  kun 

o`tgach,  u  bizga:  nazarimda  ko`p  hadis    yozib  yubordilaring,  qani  menga 

                                                           

44

 Mirzaqulov B. Bars Boykandiy // ―Buxoro  mavjlari‖.-Buxoro, 2013.- №3. –B.20.



 

27 

yozganlaringni  ko`rsatinglarchi,  -  deb  qoldi.  Biz  yozgan  hadislarimizni    hisoblab 

ko`rsak  o`n  besh    mingdan  ortiq  hadis  yozib  olgan  ekanmiz.  Shunda  al-Buxoriy 

ularning  hammasini  yoddan  aytib  berdiki,  hatto  ustozlardan  yozib  olgan 

hadislarimizdagi  yo`l  qo`yilgan  ba`zi  xatolarni  uning  yoddan    aytganlariga  qarab 

tuzatib ham oldik‖. Muhammad ibn al-Ashor  as- Siljistoniy  ismli olim shunday 

degan:  ―  Ustoz  Sulaymon  Habirning  (vafoti  839-yil)    ilmiy  saboqlarida 

qatnashirdim. Muhammad al-Buxoriy ham bizlar bilan hadislar eshitardi-yu, lekin 

u sira yozmasdi. Shunda talabalardan birining g`ashi kelib Muhammadga nega sira 

yozmaydi?-  deb  so`rab  qoluvdi,  unga  o`z  yurti  Buxoroga  qaytgandan  keyin 

yodidan  yozadi,-deb javob  qilgandilar.‖

45  


Maqola  xulosasi    o`rnida    shuni    aytish  

mumkinki,  hadisshunos  olimning    bu  kabi  qiziqarli    voqealarga    boy    tarixini  

keltirish    orqali    muallif,  tarixchi  yoshlarni    Imom    al-Buxoriyga    bo`lgan  

qiziqishini  orttiradi  desak  mubolag`a  bo`lmaydi.  

XX  asrning  20-30  yillardagi   ilg`or  o`zbek  ziyolilari  yorqin  avlodining   

hayoti  qattol kommunistik rejimning  qatag`on  siyosati  ostida tuzildi.  Bu  avlod  

o`zbek  xalqining  ilmiy  asoslangan   tarixini  yoritib  berish   singari  katta  ilmiy  

mas‘uliyatni o`z  zimmasiga olgan edi. Ana shunday  qatag`on  qurbonlaridan biri 

bo`lmish    tarixchi,  tilshunos    olim    Miyon    Buzruk    Solihov    haqida    maqola  

yozgan    professor  H.To`rayev  bo`lib,  olim  ushbu  qatag`on  qurboni    haqida 

quyidagilarni    keltirib  o‘tadilar  ―Bu    safda    Miyon    Buruk    (1891-1938)    ham  

bo`lib,  u  o`z  xalqi  tarixini  haqqoniy  yoritish  yo`lida  dadil  qadami  evaziga  

hayot  bilan ―tovon‖ to`ladi. Miyon  Buzruk  Solihov  ilg`or  milliy  ziyolilarning  

XX  asr  20-30    yillaridagi      yorqin    namoyondalaridan    biri    edi.    U    Toshkentda 

tug`ildi.    O`rta    Osiyo  Davlat    Universiteti  (SAGU),  Samarqand    davlat  

Universiteti    va    Buxoro    pedagogika    Institutlarida      faoliyat    ko`rsatdi.    Uning  

nomi  fanimiz  tarixida  adabiyotshunos,  tarixchi,  lingvist,  teatrshunos,  etnograf  

sifatida    ma`lum.    Olim  o`tgan    asrning      20-yillarida    o`zbek    xalqi    etnik  

tarixining  nazariy  masalalari  bilan  shug`ullandi.  Istanbul  universiteti  talabasi  

                                                           

45

 Uvatov U.Imom al-Buxoriyning  Bag`dodda imtixon qilinishi// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2008.- №1. –B.12



 

28 

sifatida  shu  universitetni  bitirguncha,  ya`ni  1927-yilga  qadar  Tukiyada  O`rta  

Osiyoning   o`rta    asrlar   tarixiga   doir   qo`lyozma    asarlarni   o`rganish   bo`yicha  

qator   tadqiqot    ishlarini   olib   bordi. Mashhur    Nuri    Usmoniy      kutubxonasidan  

Fazlulloh    Ro`zbekxonning    ―Mehmonnoma-i  Buxoro‖    asari    qo`lyomasini    

topishga      muvaffaq    bo`ldi.    Kutubxonada    shuningdek,    Sharifiddin    Ali  

Yazdiyning    ―Zafarnoma‖  asari    bilan    tanishdi.    Universitet    kutubxonasida  

Muhammad  Rizo  Ogahiyning  ―Firdavs  ul- Iqbol‖ asari  ustida  tadqiqot  olib  

bordi.  Xolis  Afandi  xususiy  kutubxonasida  esa  ―Tarixi  Farg`ona‖qo`lyozma  

asarini  yozishga  muvaffaq  bo`ldi‖

46

.  Milliy  olimlar  ichida  mazkur  asarlarni  



birinchi  bo`lib,  tadqiq  qilgan kishi  Miyon  Buzruk  ekanligini  alohida  takidlash  

lozim.      Vataniga    qaytgandan    so`ng    yuqorida    qayd    etilgan    asarlar      asosida  

o`zbek  xalqining    etnik    hamda    ijtimoiy-siyosiy    tarixiga    doir    qator    maqolalar  

e`lon  qildi.    

Tarixdan  bizga  ma`lumki  nafaqat shohlar  balki  malikalar  ham o`chmas  

iz    qoldirib    va    mamlakat    ishlarida  faol    ishtirok    etganlar.Malikalarning  

mamlakat    madaniy    ishlariga    faol    ishtiroki, ayniqsa    temuriylar    davriga    kelib  

kuchaydi.    Chunki  temuriylar    davrida      saroy    ayollariga  bo`lgan    munosabat  

avvalgi  davrlarga  nisbatan  tubdan  farq  qilardi. Shu  sababli  temuriy  malikalar   

madrasalar,  masjidlar,  xonaqohlar,  karvonsaroylar va  bog`   - rog`lar  qurishdek  

savob    ishlarga    bosh    bo`lganlar.  Shunday  malikalardan  biri,  Sohibqiron    Amir  

Temurning    kenja    o`g`li      Shohruh    Mirzoning    xotini,    Ulug`bekning    onasi- 

Gavharshodbegim    haqida  ilmiy    maqola  yozgan    Amriddin    Berdimurdov

47 


 

quyidagilarni  keltiradi:  ―Sohibqiron    Amir    Temur    yaxshi    umidlar    bilan 

to`rtinchi  o`g`li  Shohruhga  XIV  asrga  Xorazmga  hukumronlik  qilgan so`fiylar  

sulolasiga      mansub,    Chig`atoy    ulusining    zodagonlaridan    biri      G`iyosiddin  

Tarxonning 14  yoshli  go`zal  qizi  Gavharshodbegimni   katta  to`y  tomoshalar  

bilan  olib  berdi. Taxminlarga  ko`ra  1379 yili  tavallud  topgan. Mirzo  Shohruh  

                                                           

46

To`rayev H. Miyon Buzruk  Solihov (hayoti va  ilmiy  salohiyati)// ―Buxoro  mavjlari‖.-Buxoro: 2011.- №1. –B. 



42

 

47



 Berdimurodov  A. Gavharshodbegim // ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2012.- №3. –B. 11

 


29 

taqvodor,  xudojo`y, tabiatan  yumshoq  bo`lganligi  sababli  davlatni  boshqarish  

ixtiyorini    xotini    Gavharshodbegimga    berib    qo`yganligi    tarixdan    ma`lum. 

Qat`iyatli    malika  Gavharshodbegim    eriga    gapini    o`tkaza    olardi.    Malikaning  

shaxsiy    muhri    ham    bo`lgan.    To`q    yashil    mohtobdan(nefritdan)  bodomsimon 

shaklda    yasalgan  shaxsiy    muhrining      sirtiga    suls    usulida      arabcha 

―Gavharshodbegim    G`iyosiddin    Tarxon    qizi‖  deb    yozilgan.    Bu  noyob  

yodgorlik  Sank-Peterburgdagi  Ermitaj muzeyida  saqlanmoqda. 

 

 

Xazinadagi  boylikdan  erkin  foydalangan,  o`zi  ham  badavlat  xazinador  



Gavharshodbegim    bu    mulkni    xayrli    ishlarga,    obodonchilikka,  ilmu    irfon  

ahllariga  homiylik  qilishga  sarfladi.  Gavharshodbegim  farmoni  bilan  Hirotda  

barpo  qilingan  osori    atiqalarning    eng    yorqini    Injil    arig`i    yoqasida    qad  

ko`targan Musallo  ansamblidir.  Hashamatli  saroy   masjidi,   madrasa,  maqbara  

va    bir    necha    ulkan    minoralardan    iborat    mahobatli      inshoot      me`mor  

Qavomiddin  Sheroziy  amaliga  oid bo`lib,  20  yil  davomida  qurilgan.  Tarixchi  

Abdurazzoq    Samarqandiy  hayratu    tahsinlarga    sazovor    Musallo    ansamblini,  

dunyoning    to`rt    tomonida    uning    tengi,  timsoli    yo`qdir    deya    tariflaydi. 

Mashhad  shahridagi   Imom  Rizo  ziyoratgohi   yonida  bunyod  etilgan ulug`vor  

masjid,    qator    hashamatli    hujralar    ham    Gavharshodbegim    nomi    bilan  

bog`liqdir.  Hirot    g`arbi-  Ko`hsan    qishlog`idagi    ―Gavharshodbegim    gumbazi‖ 

deya  nom  olgan me`morchilik  ansambli  o`z  hashamati  bilan  aqlni  lol  etgan.   

Xullas,  malika    Gavharshodbegim    boshchiligida    Xurosonda      bunyod  

etilgan barcha  me`morchilik  inshootlari  O`rta  Sharq  me`morchilik  maktabida   

o`ziga    xos    yangilik    deb    tan    olingani,  ―Gavharshodbegim    me`morchilik  

maktabi‖  deya    atalgani    bejiz    emas‖

48

.Yuqoridagi    keltirilgan    ma`lumotlarga  



tayanib,  Amir    Temurning    kelin    tanlashdagi    maxsus    amallari    nechog`lik  

ahamiyatga  ega  ekanligini  muallif  Gavharshodbegim  misolida  to`la  yoritgan.  

Tariximizda  o`chmas  iz qoldirgan  temuriylar  saltanati  malikalari  haqida   gap  

borar    ekan,  Turg`un    Fayziyevning  temuriy    malikalar    rukni    ostida  Zahriddin  

                                                           

48

 Berdimurodov  A. Gavharshodbegim // ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2012.- №3. –B. 13



 

30 

Muhammad  Boburning  opasi Xonzodabegim va Boburning  qizi Gulbadanbegim  

haqida      jurnal  sahifalaridagi  ilmiy    maqolalarida    ushbu    malikalarning    hayot  

yo`li  haqida  batafsil   ma`lumotlar  keltiririb o‘tiladi. Jumladan, ―Xonzodabegim  

Umar    Shayx    Mirzoning  (1456-1494)  qizi,    Zahriddin    Muhammad    Bobur  

Mirzoning  opasi.  U  1478-yilda    Andijonda  tug`ilgan.Uning  onasiQutlug`nigor 

xonim  Toshkent    xoni    Yunusxonnig    qizi    edi.   Ota    taxtiga   o`tirgan    12  yoshli  

Zahriddin    Muhammad    Bobur    Mirzoning    qismatiga    darbadarlik    davri  

boshlanadi.    Yosh    Bobur  Mirzoda    bobokaloni    Amir    Temur    taxtini    egallash  

havasi uyg`onib,  Samarqandga  bir  necha  harbiy yurishlar  qiladi. Nihoyat, 1501-

yili    Samarqandni    qo`lga    kiritishga    muvaffaq    bo`ladi.  Ammo    ko`p    o`tmay  

Shayboniyxon  qo`shin  tortib  kelib, Samarqandni  qamal  qiladi.  Ana  shunday  

og`ir  vaziyatda  Shaybonixon   Bobur  Mirzoga  sulh  taklif  qiladi.  Bu  voqeani  

Bobur    Mirzoning    qizi    Gulbadanbegim    o`zining    ―Humoyunnoma  ‖    nomli  

asarida quyidagicha  tasvirlaydi: ― Ana  shunday  vaqtda Shoxibek (Shayboniyxon) 

xon  ―Agar  o`z    egachingiz    Xonzoda  begimni  menga    xotinlikga    bersangiz,  

oramizda   sulh    tuziladi   va   hamjihatlik   aloqalari   o`rnatiladi  ‖,   -  deb    aytgizib  

yubordi.  Oxir    Xonzoda  begimni    o`sha    xonga    berib,    o`zlarining    qaytishlari  

zarur  bo`ladi‖. Shunday  qilib,  Xonzoda  begim  Shayboniyxon  nikohiga  kiradi  

va  undan  bir  o`g`il  ko`radi. Ismini  Xurrambek  deb  ataydilar.  Shayboniyxon  

qatlidan    so`ng    Xonzoda    begim    ukasi    Zahriddin    Boburshohning    saroyi- 

Qobulga    qaytib    keladi.  Ko`p    o`tmay,    o`gli    Xurrambek    ham    vafot    etadi.  

Xonzoda  begim  aql-idroki   va  tadbirkorligi  natijasi  o`laroq,  saroy  malikalari  

orasida    yuksak    e`tiborda    ega    bo`ladi.  U    Boburshoh    va    uning    taxt    vorisi  

Humoyun  shoh  saroyida  maslahatchi  vasifasini  bajargan.  1544-yili  Xonzoda  

begim Qobulhaq  degan  joyda  olamdan  o`tadi.  Oradan  uch  oy  o`tgach,  uning  

xokini  Qobulga  keltirib,  Boburshoh  maqbarasiga  dafn  qiladilar‖

49.


 

Gulbadanbegim    haqida    esa  muallif  ―Gulbadanbegim    Zahriddin  

Muhammad    Boburning    Dildor    begim    ismli    xotinidan    tug`ilgan  uchinchi  

                                                           

49

  Fayziyev T. Xonzodabegim,Gulbadanbegim // ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2010.- №4.  -B. 22



 

31 

qizidir.  Gulbadanbegim    1523  yili  Qobulda    tug`ilgan.    Uning    onasi    Dildor  

begimning  haqiqiy  ismi- Soliha  Sulton  begim  bo`lib,  Zahriddin  Muhammad  

Bobur    Mirzoning    amakisi    Sulton    Mahmud    Mirzoning    qizi    edi.    Gulbadan 

begim    otasi    Bobur    podshohning    farmoniga      ko`ra      katta    onasi,    ya`ni  

Humoyun  Mirzoning    onasi    -  Mohim  begim    qo`lida    tarbiyalanadi.    Gulbadan 

begim 1529  yilgacha  Qobulda  yashaydi.  Bobur  Hindistonni  qo`lga   kiritgach, 

Mohim    begim    bilan    birga  podshoh    otasining    huzuriga-  Agraga    boradi. Otasi 

Bobur vafotidan  so`ng,  akasi  Humoyun  podshoh  saroyiga  yashaydi. 1539 yilda 

Gulbadan  begimni  Xizr  Xo`jaxonga    turmushga    chiqaradilar.    U    bir    o`g`il  

ko`radi,  ismini    Saodatyor    deb    ataydilar.    1556    yili    Humoyun    podshoh  

vafotidan  so`ng  saltanat  taxtiga  uning o`g`li  Jaloliddin  Akbarshoh (1542-1605) 

o`tirgach,    shohning    onasi    Hamida  bonu    bilan    Gulbadan    begim    saroyga- 

Dehliga  qaytib  keladilar. Gulbadan   begim  o`z  zamonasining oqila, donishmand  

ayollaridan  edi.  U  jiyani  Jaloliddin  Akbar  podshohning  ―Firdavs  makon  va  

jannat  oshyon  Hazrat  haqidagi voqealardan nimaiki  bilsangiz,  yozingiz‖,- degan  

ishorasiga muvofiq, ―Humoyunnoma‖  nomli  ajoyib  va  muhimm tarixiy  asarni  

yozishga    kirishadi.  ―Humoyunnoma‖    Bobur    podshoh  bilan    Humoyun  

podshohning  hayot  tarzi va sarguzashtlarining  muxtasar  tarixi  bo`lib,  mantiqan  

―Boburnoma‖ning  davomidir.  ―Akbarnoma‖  asarining    muallifi    Abul  Fazlning  

bergan      ma`lumotiga    qaraganda,  1575  yilda    Gulbadan    begimKabatullo  

ziyoratiga  jo`nab  ketadi  va  1582  yilda ko`p  qiyinchiliklar  bilan  ziyoratgohdan  

qaytib    keladi.  1603  yilda    80    yoshida    vafot    etadi.Akbar    podshoh  uni    katta  

hurmat    va  ehtirom  bilan    dafn    etdiradi.    Akbar  podshohning    o`zi    Gulbadan  

begim    tobutini  o`g`il    sifatida    ko`tarib,    dafn    marosimida    o`g`illik    burchi  

etimomiga    yetkazadi.‖

50

-  deb,  tarixiy    jarayonlarga  ushbu    malikaning    qay  



darajada    bog`liqligini    turli    manbalar    asosida    yondoshganligini    ko`rishimiz  

mumkin. 


  

                                                           

50

   Fayziyev T. Xonzodabegim,Gulbadanbegim //‖Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2010.- №4.  -B.23



 

32 

Mang‘it hukmdorlarining O‘rta Osiyo xususidan O‘zbekiston tarixidagi o‘rni 

alohida tadqiqot mavzusidir. Shu o‘rinda  ―Buxoro mavjlari‖ jurnali sahiflarida   

Tarix    fanlar    doktori,    professor    Q.Rajabov  muallifligi    asosida    ―Muhammad  

Rahimxon  mang`itlar  sulolasining  asoschisi‖, ―Muhammad  Doniyolbiy  otaliq‖,  

―  Amir  Shohmurod    yoxud    amiri    ma`sum‖,    ―  Amir    Haydar    yoxud    amiri 

sayyid‖, ―Amir  Nasrullo  Bahodirxon  yoxud  xoni  shaxid‖,  ―Amir Muzaffarxon  

shaxsiyati    yoxud    Buxoroning    fojiasi‖,  ―Amir    Abdulahadxon    yoxud    ojiz 

hukumdor‖, ―So`nggi mang`it  hukumdori‖  nomli   maqolalarda ushbu masalani 

o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi.

51

  

Muallif  mang`it    hukumdorlari    haqida    to`xtalar    ekan,  ularning    taxtga 



o`tirishidan  oldingi faolyatlari va taxtga o`tirish sabablari  bilan  bir  qatorda olib 

borgan siyosatlari  va  shaxsiy  fazilatlarining  Buxoro  amirligidagi  roli  haqida  

batavsil  yoritadi. Shuningdek  Amirlarning  mamlakatdagi  din  ahliga   muruvvati  

masjid    madrasalar    qurishdagi    bunyod    korligi    va    yozgi    saroylar    qurishdagi  

tajribalari    xususida    g`oyat    qiziqarli    ma`lumotlarni    keltiradi.  Davlat  ishlarida  

Qo`qon va Xiva  xonliklari  bilan  mojarolarda  qattiq  qo`llik  bilan   olib  borgan  

siyosatini  etirof  etadi.   

Jurnal  sahifalarida    sovet  tuzumiga  qarshi  kurashgan  qo‘rboshilar  va 

ularning  faoliyati  bilan  bog‘liq  maqalalar  ham  o‘rin  egallagan.  Turkiston   

mintaqasida    sovet    rejimiga    qarshi  qurolli    harakatni    uyushtirish    va  

shakllantirishga  qurolli    harakatning    yo`lboshchilari-  qo`rboshilar    muhim  rol  

o`ynaganligi    barchamizga  ma`lum.  Professor    Qahramon    Rajabov  istiqlolchilik  

harakati    sardorlaridan    Mulla    Abdulqahhor    haqida    izlanishlar  olib  borib  bu  

shaxsning    qo`rboshilik    faoliyatidagi    zafarli    yurishlarini    Amir  Olimxon  

                                                           

51

  Rajabov  Q.  Muhammad  Rahimxon  mang`it  sulolasining  asoschisi // ―Buxoro  mavjlari‖.-Buxoro, 2005.- №3. 



–B.36-37; Shu  muallif . Muhammad  Doniyolbiy  otaliq // ―Buxoro  mavjlari‖.-Buxoro, 2005. - №4. – B.26-27; Shu 

muallif.    Amir    Shohmurod      yoxud    amiri    ma`sum  //  ―Buxoro    mavjlari‖.-  Buxoro,  2006.-  №1.-  B.36-38;    Shu  

muallif . Amir  Haydar  yoxud  amiri sayyid  // ―Buxoro  mavjlari‖.- Buxoro, 2006.-№2. – B.40-42; Shu  muallif. 

Amir    Nasrullo    Bahodirxon    yoxud    xoni    shaxid    //  ―Buxoro    mavjlari‖.-  Buxoro,  2006.-  №4.-  B.39-43;    Shu  

muallif . Amir  Muzaffar  shaxsiyati  yoxud  Buxoro  fojiasi  //  ―Buxoro  mavjlari‖.- Buxoro, 2007.- №1.- B. 42-43; 

Shu  muallif.  Abdulahadxon yoxud  ojiz  hukumdor  // ―Buxoro  mavjlari‖.- Buxoro, 2007.- №2.- B.36-38;   Shu  

muallif.  So`nggi  mang`it  hukumdori  // ―Buxoro  mavjlari‖.-Buxoro, 2007.- №3.-B.41-44.   


33 

xotiralari  misolida tasvirlab  o`tadi. ―Amir  Sayyid  Olimxon  o`z  xotiralarining  

―Mulla  Abdulqahhorning Buxoro  atrofidagi    to`rt yil mobaynida  urushi‖ deb  

nomlagan    faslida    bu    haqida    quyidagilarni    yozgan:  ―Mulla    Abdulqahhor  

dorussaltana   Qobuldan bu  bandaning ruxsati  bilan  Buxoro  vauning  tumanlari   

atrofida  fidokor  mujohidlarga  rahbarlik  qilib,  askarlar  orasida  tartib  intizom  

o`rnatgach,  G`ijduvon  tumanini  ozod  qilish  niyatida  dushman  ustiga  bostirib  

bordi,    shu    bilan,    G`ijduvon  tumani        dushman    qo`lidan    qutqazdi    va    o`z  

tasarrufiga    kirgazdi.  Mulla    Abdulqahhor    bolsheviklardan    anchagina  harbiy  

asbob-uskunalardan  o`lja  olib, Nurota  viloyatini  o`ziga  markaz  qilib  oldi.  U  

o`z    ishlarini    saranjom    qilganini    ko`rib,    u    yerdan    Buxoroning    yuqorigi  

tomoniga  yurish  qildi.  Saripul,  Mehtar  Qosim  ko`prigi  boshigacha  borilgan  

asnoda  Buxoro  jadidlarining  Abdulhamid  afandi (Abdulhamid  Oripov  ko`zda  

tutilmoqda-Q.R.)    degan    harbiy    vaziri,  oltmish      nafar    buxorolik,    turk,    hindi  

odamlari  hamrohligida   o`z  oldilariga  anchagina qurol-  yarog`  qo`yib,  Mulla  

Abdulqahhorni  kutib  olishdi. Abdulhamid  afandi shunda  Mulla  Abdulqahhorga 

olti  ming  ingliz  funti, ikkita  pulemyot  hadya  qildi. Bolsheviklar  jamoati  Mulla  

Abdulqahhorni    Mehtar    Qosim    ko`prigiga    yetganidan    xabar  topib,    to`plagan  

askarlari  bilan  urushga  kirishib, jang  boshladi,  ikki  kechyu-kunduz  jang  qildi. 

Mulla    Abdulqahhor    bolsheviklar    ustidan    g`alaba    qozongach,      yana    Buxoro  

shahar  tevaragini  o`rab  oldi,  natijada,  shaharning  olti  darvozasini  egallaydi. 

Shu bilan  u bolsheviklarni    siqib    chiqarib,   Buxoroni    bo`shatadi. U    temir    yo`l  

to`tami- Kogonga  yurish  qilib, shahar  ichkarisiga  kiradi.  To`rt  soatdan  ko`proq  

bu    yerga    turib,    keyin    shahar    ichkarisidan    chiqib    Bohouddinda    boradi.    U  

yerda  o`n  soat  jang  qiladi,  u  yerni  ham  bolsheviklar  qo`lidan  xolos  qiladi. 

Abdulqahhor  Buxoro  vaBohouddindan  anchagina  o`lja    qo`lga    kiritadi.    U    o`z  

ahvoli    kayfiyatlarini    yozib    menga    bildirdi,    shu    bilan    men    ularning  barcha 

ahvollaridan  xabardor  bo`ldim.  Abdulqahhorning  bu  xizmatlari-dan  mamnun 

bo`ldim.    Shu  bilan  unga  bir  askariy  zarli  to`n  va  mauzer    to`pponcha      hadya  


34 

yubordim‖

52 –

  degan    malumotlar    bilan    bir  qatorda  quyida  O`zbekiston   



Respublikasi    mustaqillikka      erishgach,    istiqlol    uchun    kurashgan    barcha  

turkiston      qo`rboshilari    qatorida  Mulla    Abdulqahhorning    nomi    ham    qayta  

tiklandi.    U  Turkiston    tarixidan    o`zining    munosib    o`rnini    topdi  degan    o`z  

nazariy-ilmiy  qarashlarini ham  keltirib  o`tadi.  

Maqola    o`z    manbaviy  ahamiyatiga  ega    va    tarixchilarning    Mulla  

Abdulqahhor shaxsini o`rganishda  muhim ma‘lumotlar berishi bilan ahamiyatlidir.  

Buxoro    Xalq  Respublikasi    rahbari    Fayzulla    Xo`jayevning    mardona 

siyosatini    namoyon    etishga    bel    bog`lagan    Q.Rajabov    o`zining  ―Zukko  

siyosatdon, jur`atli  rahbar‖ nomli  maqolasini  2011  yil  30  sentabrda  Toshkent  

shahridagi   ―Qatag`on  qurbonlari  xotirasi‘‘  muzeyida  tashkil  etilgan  ―Fayzulla  

Xo`jayev-    yirik    davlat    arbobi,    xalq    va  mamlakat    manfaatlarining      tolmas  

kurashchisi‖    mavzuidagi    Respublika    ilmiy-amaliy    anjumanida      qilingan  

maruza  asosida  tayyorlab jurnal  sahifalarga  taqdim  etgan

53.


 Unda  quyidagilar  

keltiriladi:  ―Tarixdan    ma`lumki,  sovet    davrida  bolsheviklar    partiyasi      sobiq  

ittifoq    iqtisodiyotiga    rahbarlik    qilishda    besh    yillik    rejalaridan  unumli  

foydalangan.   Ittifoq   xalq    xo`jaligining    birinchi      besh    yillik    rejasi    1928    yil  

oktabrda    boshlanib,    1932  yil    dekabrda    tugallangan.    Fayzulla    Xo`ayev  o`sha  

davr  sharoitida  bunday  nooqilona  siyosatni jur`at  bilan  keskin  ravishda  tanqid  

qilgan. U  1927  yil aprel  oyida  VKP(b)MK  kotibi  va VKP(b)MK  O`rta  Osiyo  

byurosi  birinchi  kotibi  I.A.Zelenskiy  nomiga  yuborgan   xatida  shunday  deb  

yozgan  edi: ―Besh  yillik  xo`jalik  rejasi  xayolparastlik  bilan  tuzilgan.  Bu  reja 

na    imkonyatlarimiz    darajasiga,    na    bizninng    ixtiyorimizdagi    vositalarimiz  

talabi  va  ko`lamiga  mos  emas.  Shuningdek,  bu  xo`jalik  rejasi bizning  haqiqiy  

imkoniyatlarimiz,  tajribamiz,  xalq  xo`jaligimiz  taraqqiyotiga   mos  bo`lmagan  

holda    tuzilgan.    Shuning      uchun  men      Burnashev    pozitsiyasini    (bizning  

byudjetimiz    haddan    tashqari    tez    o`sishi    haqidagi    fikrlarini)    noto`g`ri    va  

                                                           

52

 Rajabov Q. Milliy  ozodlik  harakati  fidoyisi ( Mulla Abdulqahhor)// ―Buxoro  mavjlari‖.-Buxoro: 2008.- №4. –



B.  44

 

53



 Rajabov Q.  Zukko  siyosatdon  juratli rahbar// ―Buxoro  mavjlari‖.-Buxoro: 2012.- №2. –B. 36

 


35 

yog`on    deb    hisoblayman.    Bu    nuqtai    nazar      bizning    xo`jalik    ahvolimizning   

asosiy    masalalarini    tushunmaslik    va    kalondumog`likdan    kelib    chiqadi‖. 

Shuningdek,    O`zbekiston    hukumatining    o`sha    paytdagi    boshlig`i    tomonidan  

bildirilgan bunday  keskin  mulohazalar   bolsheviklar  va  markaz  manfaatlariga 

mos  kelmagan.  Shuning  uchun  ham  bolsheviklar  partiyasining  rahbarlari  va  

ularning    O`rta    Osiyodagi    gumashtalari    tomonidan    Fayzulla    Xo`jayevga  

nisbatan kuchli  tazyiq  o`tkazilgan,  uning  fikrlari  qattiq  tanqid  qilingan, degan  

fikrlarni    maqolada    keltiradi.‖

54

 Maqola  Fayzulla    Xo`jayev    shaxsiyatini  



baholashda  birlamchi  manba  bo`lib  xizmat  qiladi. 

Ushbu  bobimizni  xulosa  qilishda  shuni  aytish  joizki tarix  o`tilgan  yo`l.  

Bizga  shon,  dovruq  bergan  xalqimizning  bir  aziz  parchasi   deya  ezozlaymiz.  

Demak,  yuqorida  keltirilgan  shu   tarixiy  shaxslarimizga  ham  shu  nigoh  bilan  

qarasak  to`g`ri  bo`ladi  desak, mubolag`a  bo`lmaydi. Ana  shunday  tarixiy  ildizi 

qadimda    borib    taqaladigan      yurt    farzandi    ekanligimizdan    doim    faxrlanib  

yashashimiz  ,    ota  –  bobolarimiz    kim    ekanligini        tarixiy    xotiramizga    abadiy  

saqlashimiz  kerak. 

 


Download 0,78 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish