Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari. Ushbu jurnalning
vatanimiz tarixining serqirra jihatlarini yoritishdagi o‘rnini ko‘rsatib berishdan
iboratdir. Ushbu jihatlarni inobatga olgan holda bitiruv malakaviy ishimizda
quyidagi jihatlarga e‘tibor qaratishni joiz deb topdik. Hamda ushbu jihatlarni
yoritish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi.
Jurnal sahifalarida manbashunoslik yo‘nalishida chop etilgan maqolalarni
tadqiq etish;
Tarixiy shaxslar va ularning faoliyati bilan bog‘liq maqolalar tahlili qilish;
Jurnal sahifalarida Buxoro vohasidagi tarixiy yodgorliklarning tadqiq etilishi
masalalarining yoritilishiga bag‘ishlangan izlanishlarni o‘rganish;
―Buxoro mavjlari‖ jurnali sahifalarida etnografik masalalari o‘z ichiga
olgan tadqiqotlarni tahlil etish.
Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Ish ikki bob, to‘rt reja,
xulosa, foydalangan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishining
hajmi 66 betni tashkil qiladi.
11
I Bob “Buxoro mavjlari” jurnali sahifalarida manbashunoslik va tarixiy
shaxslar faoliyatiga oid maqolalar tadqiqi
1.1 Buxoro mavjlari jurnali sahifalarida manbashunoslik yo’nalishidagi
tadqiqotlarga doir maqolalar tahlili
Tarix bu o`tilgan yo`l uni tadqiq qilish o`rganish uchun yozma
manbalarning o`rni beqiyos albatta. Zero, ularni o`rganish har bir tarixchining
hamma vaqt maqsad va vazifalariga kirib kelmoqda. Biz ham bu qonuniyatni
o`zlariga dasturamal qilib olgan bir qator olimlarimizning say-harakatlari,
ularning qo`lyozma va yozma manbalarni o`rganishdagi roli va tarixning biz
uchun mavhum bo`lib kelgan jihatlarini ochib berishdagi izlanishlarini
―Buxoro mavjlari‖ jurnali sahifalari orqali o`rganishga kirishdik.
Mazkur jurnalni tadqiq qilish jarayonida biz manbashunoslik sohasiga
oid ―Abu Bakr Narshaxiy (899-959)‖, ―Buxoro amirligida sog`liqni saqlash
tizimi tarixidan lavhalar‖, ―Ahmad Donish va uning tarixiy risolasi‖, ―Bo`lsak
erdi koshki bizlar ham Buxoriddin (Xerman Vamberi)‖, ―Ilk o`rta asrlarda so`g`d
tili va yozuvi‖, ―Buxoro tarixining nashri va tarjimalari haqida‖, ―Yurtimiz
tarixiga oid yana muhim manba (Musa Saidjonov)‖, ―Buxoro tarixi xorijiy
nashrlarda‖, ―Xorazm tarixiga oid nodir tadqiqot‖, ―O`zbekistonda ilmiy
temurshunoslikning ilk qadamlari‖ kabi yigirmadan ortiq maqolalar
mavjudligini aniqladik
25
.
Shuni alohida ta‘kidlash joizki jurnal sahifalaridagi manbashunoslik
sohasiga doir maqolalarda tarixiy manbalarning muallifi bilan bir qatorda uni
tarjima qilgan va qayta nashr qilgan olimlarga qisqacha tafsilot beriladi.
25
To`rayev H. Xorazm tarixiga oid nodir tadqiqot// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2012.-№2.-B.39-40; Shu muallif:
O`zbekistonda ilmiy temurshunoslikning ilk qadamlari// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2011.-№2.-B.9-10; Shu
muallif: Yurtimiz tarixiga oid yana muhim manba (Muso Saidjonov)// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2014.-№4.-
B.38-39; Shu muallif: Buxoro tarixi xorijiy nashrlarda//―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2013.-№4.-B.40; To`rayev
H. Xudoyqulov T. Buxoro tarixining nashri va tarjimalari haqida// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2015.-№2.-B.39-41;
O`rinboye A. Abu Bakr Narshaxiy(899-959)// ―Buxoro mavjlari‖-Buxoro.:2009№3-B.13-14; Bobojonova F.
Buxoro amirligida sog`liqni saqlash tarixidan lavhalar// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2008.-№2.-B.48-49;
Tosheva Sh. Ahmad Donish va uning tarixiy risolasi// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2007.-№3.-B. 37-40; Ahad
Hasan.Bo`lsak erdik koshki bizlar ham Buxoriddin// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2004.-№2.-B.5-6; Otaxo`jayev
A. Ilk o`rta asrlarda so`g`d tili va yozuvi// ―Buxoro mavjlar‖.-Buxoro: 2008.-№2.-B. 46-47; Rahmonov K.
Fayzulla Xo`jayevning Berlindan Buxoroga maktubi// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2008.-№1.-B.34-35.
12
Shuningdek, manbadan qisqa parcha keltirish bilan uning O`zbekiston tarixi
tamadduniga qo`shgan hissasiga doir ilmiy qarashlar bayon etiladi. Chunonchi,
Halim To`rayev Buxoroning so`nggi hukmdori Amir Sayyid Olimxon (1910-
1920) ning vatandan yiroqda, muhojirlikda kechgan hayoti biz uchun mavhum
va sirli bo`lib kelganligi bois o`z izlanishlari natijasida Amir Olimxonning
o`g`li Sayyid Mansur Olimiyning Turkiyada arab alifbosida chop etilgan
―Buxoro gahvoroi Turkiston‖ (Buxoro - Turkistonbeshigi) nomli asarini topishga
muvaffaq bo`lgan.Uni fors tilidan o`zbek tiliga o`girdi.
Muallif toju-taxtdan mosuvo Amir Olimxonning Afg`onistonda chekkan
istiroblari, dard hasratlari , afg`on hukmron doiralaridan eshitgan tana-yu
malomatlari asarda bafsil yoritilgan deb, mazkur asarning ―Oqsoq karvon‖,
―Futux qal`asi devorlari ortida‖, ―Turkiston musulmonlari ikkinchi jahon
urushi yillarida‖, ―Vatanparvarlik inson fazilati‖ kabi ayrim boblaridan
parchalar keltiradi. Asarning birgina ―Vatanparvarlik inson fazilati‖ bobida
keltirilgan ma`lumotlari : ― Marhum Buxoro Amiri o`z xazinasini Buxorodan
Afg`onistonga olib kelmagan va boshqa joylarga yubormagan edi. Uning yaxshi
xislatlardan do`stlari, davlat aboblari, g`arib va miskinlaga sovg`a ulashish
bo`lgan. Umrining oxirigacha bu xislat uni tark etmadi. Bisotidagi mollar
vafotidan so`ng oilasini taminlashga yetmasligini yaxshi bilardi. U xudoga
tavakkal qilardi.‖-shular jumlasidandir.
Qolaversa maqolada Amir Olimxonning vafotidan so`ng uning oila
a`zolariga Afg`oniston hukumatining g`amxo`rligini manbadagi quyidagi
misollar bilan keltiradi. ―Amir Olimxon vafotidan so`ng uning oilasi va
boshqa yaqinlariga Afg`oniston hukumati tomonidan quyidagicha maosh
belgilandi. Moliya vaziri A.F.Mirzo Muhammadxonga farmon 685/26, 2070,
1323 yil saraton , Sobiq Buxoro Amiri marhum Sayyid Olimxonning oila
a`zolariga quyidagi miqdorda maosh belgilansin:
1.Har bir uylangan o`g`li uchun – 290 afg`oni
2.Har bir uylanmagan o`g`li uchun – 240 afg`oni
13
3.Har bir turmushga chiqqan qizi uchun – 140 afg`oni
4.Har bir akasi uchun – 140 afg`oni
5.Onasi uchun – 240 afg`oni
6.Har bir xotini uchun – 140 afg`oni
7.Beva qizlar va ularning o`g`illari uchun – 240 afg`oni‖ kabi ma`lumotlari
ham diqqatga sazovordir.
Shuningdek, Afg`oniston hukumati tomonidan Amir Olimxonning oila
a`zolariga qo`yilgan taqiblari to`g`risida esa ―Afg`oniston hukumati Amir
Olimxonning Afg`onistonda tavallud topgan vorislarini ajnabiy hisoblardi. Bu
esa Amir oila a`zolarining taqdiriga munfiy ta`sir ko`rsatardi. Ular ta`lim olish
huquqidan mahrum bo`ldilar. Bu xonadon yoshlari o`zlarini afg`on
hisoblasalarda, lekin afg`onlarga beriladigan huquqlardan mahrum edilar.
Safarga chiqish, Afg`oniston shimoligacha borib kelish ular uchun man qilingan
edi‖- deb, manbadan parcha keltiradi
26
.
Shuni aytish joizki , ushbu asarda ko`pgina orginal ma`lumotlar
keltirilgan bo`lsa ham, lekin barcha malumotlar haqqoniyligidan yiroqmiz.
Chunki, asar muallifi ba`zi masalalarga subyektiv yondoshgan bo`lishi mumkin,
lekin baribir ular zamirida haqiqat yotishini nazarda tutgan holda manba o`sha
davr tarixi uchun anchagina nodir hisoblanadi.
H.To`rayevning jurnal sahifalarida ―Xorazm tarixiga oid nodir tadqiqot‖
sarlavhasi ostida maqolasi Xorazm tarixiga oid ilmiy izlanish olib borgan
Po`lat Soliyev ―Xorazm to`g`risida bir mulohaza‖ nomli maqolasini tadqiq
qilib, quyidagilarni bildirib o‘tadi. ―Po`lat Soliyev (1882-1937) O`zbekistonda
ilmiy tarixnavislikning shakllanishiga asos qo`ygan olimlardan biridir. Po`lat
Soliyevning tadqiqot mavzusi O`rta Osiyoning o`rta asrlar davri tarixi ,
madaniyati, etnik jarayonlarini o`z ichiga olgan bo`lib, alohida nashrdan
tashqari ―Maorif va o`qituvchi‖ jurnali sahifalarida e`lon qilib borilgan.
26
To`rayev H. So`nggi hukumdorning armonlari, Buxoro-Turkiston beshigi// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2004.-
№1.-B.17.
14
Olimning quyida tahlilga tortilayotgan ―Xorazm to`g`risida bir mulohaza‖
maqolasida Xorazmning etnik tarixi, madaniyati, ushbu hududda yuz bergan
etnik jarayonlar to`g`risida muhim ilmiy fikrlar ilgari surilgan‖
27
.
Shuningdek, Po`lat Soliyev Xorazmning qadimiy tarixiy geografiyasini
tadqiq qilishda arab geograflari Istaxriy, Ibn Havqal, Maqdisiy, Hamaviy,
hamda Abu Rayhon Beruniy ma`lumotlariga tayanganligini, Xorazm
vohasining tarixiy geografiyasi va tarixiy etnografiyasi to`g`risidagi muhim
ilmiy qarashlarini ilgari surganligini,Rus sharqshunosi va arxeologi
N.I.Veselovskiy (1848-1918)ning ―Очеркисторико-географических сведений о
Хивинском ханстве от древнейщих времен до настоящего (1877)‖ asaridan
foydalangan holda Xorazmning etnik manzarasi borasidagi fikri, Beruniyning
―Xronologiya‖ asariga asoslanganligini qayd qilib, olim uni inkor etishini,
Etnik nomlar rus alifbosida buzib berilganligini va N.I.Veselovskiy keltirgan
shaxs nomlari aslida turkiycha ekanini isbotlashga harakat qilganligi kabilarni
takidlaydi.
Chunonchi, ―Xorazm haqidagi tadqiqotini yozishda Po`lat Soliyev o`sha
davrlarda Fotix Karim tomonidan o`zbek tiliga tarjima qilingan V.Bartold
asarlaridan keng foydalangan. V.Bartoldning ―Turkistonning sug`orilish tarixi‖
asaridagi ―Artaikt‖ so`zi turkiycha ―Eryigit‖ so`zining o`zgargani bo`lsa
kerak,degan farazni ilgari suradi. Nuqtadon olim ―orno‖, ―yob‖ so`zlarining
ildizi turkiycha ekanligini isbotlashga harakat ham qilgan. Masalan, ―yob‖
so`zi ―yobuq‖, ya`ni ―ishlamoq‖, biron narsani vujudga keltirmoq manosini
anglatgan,‖ deyiladimazkur maqolasida
28
.
Muallif alloma Xorazm to`g`risidagi tadqiqotini o`ziga xos bag`rikenglik,
chuqur ilmiy mushohada bilan tugatadi deb ta‘kidlaydi. Xorazmda g`uz, turk,
qang`li, g`uz-turkman xalqlari va ular bilan yonma-yon forsiyzabon xalqlar
27
To`rayev H. Xorazm tarixiga oid nodir tadqiqot// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2012.- №2.-B.39
28
Shu maqola. -B.40
15
yashaganligi va Xorazm madaniyati, shubhasiz, shu ikki tilli xalqlarga
tegishli ekanligini takidlash to`g`ri bo`lishini qayd etadi.
Shundan kelib chiqib, Halim To`rayev Po`lat Soliyevning ―Xorazm
to`g`risida bir mulohaza‖ nomli maqolasini hozirgi kunda ham o`z
ma‘naviy-ma‘rifiy hamda siyosiy ahamiyatini yo`qotmagan tadqiqot deb
mumkin.Muallif Po`lat Soliyevning tarixiy manbalarga tanqidiy
yondashganligini, tahlillar jarayonida yaqqol namoyon bo`lganidek, uning
ilmiy qimmatini oshiruvchi eng muhim omildir, deb baholaydi. Maqolada
keltirilgan ushbu asar o`z manbaviy ahamiyatiga ega bo`lganidek maqola ham
ancha mukammaldir.
Ma`lumki, Buxoro Respublikasi hukmatining rahbari Fayzulla Xo`jayev
1922 yil noyabr oyining birinchi dekadasida Germaniya poytaxti Berlin
shahriga borgan. Safarning beshinchi kuni u Berlindan turib, Buxoro
Respublikasi Markaziy firqa qo`mitasiga : ―Berlin maktublari‖ nomi bilan xat
yo`llagan. Mana shu ―Berlin maktublari‖ ni o`sha davr uchun muhim manba
ekanligini tadqiq qilgan tarix fanlar nomzodi, dotsent K.Rahmonov bu xat
haqida quyidagilarni bildiradi. ―Berlin maktublari‖ ―Buxoro axbori‖
gazetasining 1922 yil 19 noyabr sonida to`liq bir sahifa bosilgan. ― Berlin
maktublari‖ to`rt bo`limdan iborat bo`lib, ular: ―Umumiy ahvol‖, ―Baynalminal
ahvol‖, ―Uch masala‖, ―Ijtimoiy inqilob‖ kabilardir. Mazkur xatda
FayzullaXo`jayev Germaniyadagi iqtisodiy va siyosiy ahvol qanday bo`lishidan
qat`iy nazar, Buxoro Respublikasida sanoat va qishloq xo`jaligini
rivojlantirish, kanallar chiqarishda nemis sarmoyasidan foydalanish imkoni
borligini yozar ekan:―Ovro`pa bozorlaridan quvilib, mustamlakalaridan mahrum
bo`lib qolg`on olmon sarmoyasidan foydalanib…mushtarak tijorat va sanoat
shirkatlari tashkil etmoq , shubha yo`q, zarar qilmas edi‖
29
(―Buxoro
axbor‖,1922yil 19 noyabr) degan so`zlarni keltirib o`tadi. Maktubning ikkinchi
29
Rahmonov K. Fayzulla Xo`jayevning Berlindan Buxoroga maktubi// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2008.-№1.-
B.35
.
16
bo`limida esa G`arbiy Yevropadagi Germaniya , Angliya, Fransiya, Avstriya
kabi mamlakatlarning iqtisodiy ahvoli va o`zaro raqobati tahlil
qilinib,―Antantaning kuchli raqibi sanalg`on Avstriya davlati Vena shahridan
iborat qolg`on. Avstriyadagi pulsizlik.Olmoniyadagi ishsizlik (Olmoniyada 1,5
mln. Ishsiz bor) barchani sarosimaga solg`on‖ kabilarni yozadi maktubda.
Maqola muallifiFayzulla Xo`jayev Yevropa siyosatida uch masala: Rusiya
masalasi, Turkiya masalasi, Angliyaning Turkiyaga qarshi kurashda Yunoniston
orqali sharq siyosatini yuritish masalasi kabilar muhimligini takidlaganligini,
guvohi bo`ladi. K.Rahmonov o`z tadqiqotlarida ―Berlin maktublari‖ birinchi
jahon urushidan keyingi Yevropa tarixi bilan bog`liq muammolarni hamda
siyosat tarixini o`rganish uchun muhim manbasi ekanligini takidlab o`tadi.
Maqola o`z manbaviy ahamiyatiga ega qolaversa, BXSR tarixiga oid birlamchi
manba hamdir.
O`rta Osiyo tarixiga bag`ishlangan asarlar ichida Muhammad
Narshaxiyning ―Buxoro tarixi‖ (―Tarixi Narshaxiy‖) asarichalik ommalashgan,
yashovchan ahamiyatini saqlab qolgan va turli tillarda tarjia qilingan hamda
qayta-qayta chop etilgan asar kam topiladi. Mazkur asarning tarjimalari,
nashrlari va uning ilk o`zbekcha tarjimalari haqida Halim To`rayev o`z
maqolasida ahamiyatga molik ma`lumotlarni keltirib, quyidagilarni
bildiradi―Ayrim o`rta asr mualliflari o`z asarlarida ―Buxoro tarixi‖dan
iqtiboslar keltirishgan va hatto ageografik janr egalari, ya`ni moqomotnavislar
ham ushbu asarga murojaat qilishgan. 943-944 yillarda yozilgan bu asar
tarixiy manba sifatida qadrlanadi va unga bo`lgan ilmiy-ma`rifiy ehtiyoj hamon
yuqoriligicha qolmoqda. O`z davrida Yevropa sharqshunoslari va sharq
noshirlari asar qimmatini to`g`ri baholagan holda uning ruscha, inglizcha
tarjimasi va forscha matni nashrini amalga oshirdilar. Fransuz olimi Charl`z
Shefer 1892 yil Parijda asarning forscha matnini, rus o`lkashunosi N.S. Likoshin
1897 yil Toshkentda rus tarjimasini, ingliz olimi Richard Fray 1954 yil
Kembrijda inglizcha tarjimasini chop ettirdilar . Shuningdek, Eronlik olim
17
Mudarris Rizaviy 1936 yil Tehronda asarning forscha qiyosiy matnini e`lon
qildi. 1904 yil Kogonda ―Tarixi Narshaxiy‖ nomi ostida asarning toshbosma
varianti nashr qilinganligini ham eslab o`tish lozim. Narshaxiy asariga qiziqish
bugungi kunda ham so`ngani yo`q. O`zbekistonlik olim K.Shamsiddinov
―Buxoro tarixi‖ni Shefer hashri asosida rus tiliga qayta tarjima qilib, 1912 yil
Toshkentda nashr etdi. Tarjimadagi topografik obyektlarga buxoroshunos
olima E. Nekrasova keng sharh yozgan. O`rta Osiyoda tarixiy asarlarni
turkiyga tarjima qilish ananasi kam uchraydi.(Xiva tarjimachiligi bundan
mustasno). Shu turdagi asarlarni so`zboshi va zaruriy izohlar bilan eski
o`zbek tiliga tarjima qilishni boshlab bergan mahalliy o`lkashunoslardan biri
samarqandlik Abdulmo`min Sattoriy (1903-1923) hisoblanadi‖
30
.
Muallif o‘z fikrlarini davom ettirib ―Gap ―Buxoro tarixi‖ning o`zbekcha
tarjimasi tarixi to`g`risida ketar ekan, taniqli olim A. O`rinboyev tahriri ostida
A.Rasulov tomonidan o`zbek tiliga tarjima qilinib, 1966 yil Toshkentda nashr
etilgan ushbu asar tarjimasini eslamaslik mumkin emas. Ilmiy-izohli bu
akademik tarjima yuqori professional darajada bajarilgan va doim bunga
ehtiyoj mavjuddir. Shu bois ushbu tarjima bir necha bor qayta nashr etildi.
Aslida asarning o`zbekcha tarjimasiga ilk marotaba qo`l urgan taqiqotchi
Abdulmo`min Sattoriy ekanligi bugungi kunda ko`pchilikka no`malum va
uning ilmiy-izohli tarjima borasidagi xizmatlari e‘tibordan chetga qolib
kelmoqda. Faqatgina atoqli tarixchi B.Ahmedov va A.Juvonmardiyevlar o`z
tadqiqotlarining birida Abdulmo`min Sattoriy qalamiga mansub mazkur
tarjimaning mavjudligi xususida yo`l-yo`lakay xabar berib o`tishadi.
Abdulmo`min Sattoriy 1922 yil Muhammad Narshaxiyning ―Buxoro tarixi‖
asarini so`zboshi va zaruriy izohlar bilan o`zbek tiliga tarjima qilgan.
Tarjimaga yozilgan ko`pincha geografik nomlarga , toponimlarga qaratilgan.
Jumladan, ―Bitik‖, ―So`g`d‖, ―Nur‖, ―Vardona‖, ―Tarovchi‖, ―Dabusiya‖, ―Taroz‖
30
To`rayev H. Xudoyqulov T. Buxoro tarixining nashri va tarjimalari haqida// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2015.-
№2.-B.39.
18
kabi toponimlarga sharh yozadi.Abdulmo`min Sattoriyning ushbu tarjima ishini
tarixiy asarlarni o`zbek tiliga ilmiy-izohli tarjima qilish an`anasini boshlab
bergan dastlabki tadqiqot sifatida baholash mumkin‖
31
- deb asarning ilk
o`zbekcha tarjimasi tog‘risida ma‘lumot berib o‘tadi.
Shuning uchun ham maqola Narshaxiyning ―Buxoro tarixi‖ asarining
o`rganilishi va tarjima qilinishi tog‘risidagi eng muhim ma‘lumotlar taqdim etishi
bilan ahamiyatlidir
Buxorolik tarixchi, arxeolog , manbashunos hamda jamoat arbobi Musa
Saidjonov (1896-1938)ning faoliyati bilan bog‘liq izlanishlar ko‘pchilikni tashkil
etadi. Mazkur masala ―Buxoro mavjlari‖ jurnali sahifalarida ham o‘rin
egallaganligini ko‘rishimiz mumkin. M.Saidjonov va olimning Buxoroda
istiqomat qilayotgan qarindoshlari qo`lida saqlanayotgan arxivini o`rganish
masalalari H.To‘rayevning yana bir tadqiqot obyektiga aylangan desak xato
bo‘lmaydi. Jumladan olim mazkur masalaga quyidagicha munosabat birdiradi
―olimning Buxoroda istiqomat qilayotgan qarindoshlari qo`lida saqlanayotgan
arxivini o`rganish jarayonida biz uning o`z qo`li bilan yozgan kichik asarini
topishga muvaffaq bo`ldik. Qo`lyozmada Samarqand, xususan, Temuriylar
davri me`moriy yodgorliklarining qisqacha tarixi o`z aksini topgan .
Mazmuniga ko`ra, u 1934 yildan keyin yozilgan va olimning o`z o`limidan
oldinroq yozgan ishlari turkumiga kiradi. Aftidan, bu ish biror bir ilmiy
to`plamda e`lon qilishga mo`ljallangan. Matn binafsha rangli siyoh bilan arab
alifbosi asosida eski o`zbek tilida yozilgan. Matnni rus alifbosiga o`girishda
biz o`zbek tilining XX asrning 20-30 yillardagi imloviy xususiyatlarini saqlab
qolishga, shuningdek, Musa Saidjonov tomonidan ayrim arabcha so`zlarni
yozishda yo`l qo`yilgan xatolarni tuzatishga harakat qildik‖ deb ta‘kidlaydi
32
.
31
To`rayev H. Xudoyqulov T. Buxoro tarixining nashri va tarjimalari // ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2015.-№2.-
B.40.
32
To`rayev H. Yurtimiz tarixiga oid yana muhim manba (Muso Saidjonov)// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro:
2014.-№4.-B.38
19
Mazkur maqolada muallif ushbu qo‘lyozmani sinchiklab o‘rganib o‘ziga
xos xulosaga kelinganligini ta‘kidlashimiz mumkin. U jumladan ― Mazkur ishni
yozishda Musa Saidjonov arab alifbosi asosidagi o`zbek tilining o`sha davrda
qabul qilingan imloviy qoidalariga rioya qilgan. Tilga olinayotgan qo`lyozma
Samarqanddagi Shohizinda, Bibixonim, Registon, Go`ri Amir kabi yodgorliklar
to`g`risidagi malumotlarga ega. Ishda temuriylar davri me`moriy yodgorliklariga
asosiy etibor qaratiladi. Shu bilan birga , muallif Go`riamir majmuasining
paydo bo`lishini Shohizinda bilan bog`laydi keng tarqalgan rivoyatni keltirgan
holda uning shakllanishini Ulug`bekning kichik o`g`li Abdulazizga nisbat
beradi. Bu majmuada Temuriy bo`lmagan bir astronom olim- Qozizoda
Rumiyning ham qabri borligi ko`rsatiladi‖ degan xulosalarga keladi
33
. Muallif
maqol so‘ngida ―Musa Saidjonovning biz shartli ravishda ―Samarqandning
me`moray yodnomalari‖ deb atalgan qo`lyozmasi mamlakatimiz uchun og`ir
bo`lgan XX asrning 20-30 yillarida temuriylar davriga oid Samarqand
yodgorliklari tarixini o`rganish va ularni tadqiq qilish darajasini tasavvur qilish
imkonini beradi‖ deb ta‘kidlab o‘tadi. Yuqorida bildirilgan fikrlar asosida biz
ushbu maqola va undagi ma‘lumotlar bugungi kunga kelib tarixiy yodgorliklarimiz
va ularning o‘rganilishi bilan bog‘liq tarixiy tadqiqotlarni amalga oshirayotgan
yosh tadqiqotchilar uchun muhim manba vazifasini bajarishi mumkinligini qayd
etishimiz mumkin.
Tarix ilmida butun dunyo olimlari shug`ullanadigan mavzular , tarixiy
davrlar bo`ladi. Tadqiqotchilar o`sha davr tarixining boshqa davrlarga
nisbatan salmog`i, ijtimoiy- siyosiy hodisalarga boyligi , mamlakat hayotida
tutgan o`rni va boshqa qator mezonlaridan kelib chiqqan holda mazkur
mavzuga qo`l uradilar. O`rta Osiyo tarixida Amir Temur va temuriylar davri
shunday saralangan davr hisoblanib, dunyo ilmiy jamoatchiligi XVIII asrdan
boshlab bu davr tarixini ilmiy o`rganish bilan shug`ullanib kelmoqda.
33
To`rayev H. Yurtimiz tarixiga oid yana muhim manba (Muso Saidjonov) // ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro:
2014.-№4.-B.39
20
O`zbekistonda Amir Temur shaxsi, temuriylar davri , madanyati ,
me`morchiligi, yozma yodgorliklari, epigrafikasini ilmiy tadqiq qilish o`tgan
asrning 20-yillarda boshlandi. V.L.Vyatkin , Po`lat Soliyev, Miyon Buzruk,
Muso Saidjonov, Abdulmo`min Sattoriy, Sadriddin Ayniy kabi tadqiqotchilar
o`sha davr matbuotida , shuningdek, alohida nashrlarda Amir Temur va
temuriylar davri yozma yodgorliklari , me`moriy obidalariga doir qator
maqolalar elon qildilar. Atoqli rus arxeologi va sharqshunosi V.L.Vyatkin
temuriylar davri tarixiga qo`l urgan O`zbekistondagi dastlabki tadqiqotchilardan
hisoblanadi. U Samarqand me`moriy obidalarini tadqiq qilish asnosida 1927-
1928 yillarda ―Памятники древностей Самарканда‖ hamda ―Архитектура
древнего Самарканда‖ deb nomlangan ikki risolani elon qildi. Eng muhimi ,
har ikki risolada ham Amir Temur va Temuriylar davri tarixiy obidalari
birinchi planda chiqarilgan. V.L.Vyatkin Amir Temurning shon - shavkatiga
hech shubha qilmagan holda , u qurdirgan imoratlarning tarixiy-badiiy
qirralarini ochib beradi. Olimning ma`lumot berishicha , Amir Temur 1369
yilda Samarqand mudofaa devori va shahar hisorini qurdirgan. Devor va
Hisor Samarqand chor Rossiyasi tomonidan ishg`ol etilgunga qadar mavjud
edi.
XX asr 20 yillari temurshunosligi darg`alaridan biri Miyon Buzruk
hisoblanadi. U asosan Amir Temur faolyatiga doir qo`lyozmalarni tadqiq
qilish bilan shug`ullandi. Jumladan, Sharafiddin Ali Yazdiyning turkiyga
o`girilgan ―Zafarnoma‖ siga birinchilardan bo`lib ilmiy tavsif berdi
(qarang:Miyon Buzruk. O`zbek tarixiga doir to`rt muhim kitob. ―Maorif va
o`qituvchi‖,1927,9-10-sonlar). Atoqli adib Sadriddin Ayniy esa ―Maorif va
o`qituvchi‖ jurnalining 1928 yildagi 10-sonida e`lon qilingan ―Samarqand
shahri‖ nomli maqolasida shaharning tarixiy topografiyasiga keng to`xtaladi.
Muallif Amir Temur va temuriylar davrida Samarqandda yuz bergan
o`zgarishlar, obodonchilik ishlari, barpo etilgan me`moriy obidalar, maqbaralar
tarifiga keng o`rin ajratadi. Olim bu maqolada Samarqandning 6 darvozasini
21
sanab o`tadi. Hayot chirog`i bevaqt so`ngan yosh o`lkashunos Abdulmo`min
Sattoriy XX asrning 20-yillarda Samarqand tarixiy obidalarini o`rganish
asosida yozilgan ―Ko`ktosh‖ nomli maqolasida shaharning tarixiy obidalari
to`g`risida qimmatli ma`lumotlarni bergan. Olim temuriylar davri tarixchisi
Hofiz Abro` malumotlariga asoslanib , Amir Temur 1371 yil Samarqand
shahri qo`rg`oni va Ark devorini qayta soldirganini takidlaydi. Shuningdek,
Shayx Burhoniddin Sog`arjiy qabri ustiga Amir Temur tomonidan maqbara
qurdirilganini alohida qayd etib o`tadi. Atoqli muarrix Po`lat Soliyevning
―Maorif va o`qituvchi‖ jurnalining 1928 yildagi 5-6 sonlarida e`lon qilingan
―O`zbeklar ham temur bolalari‖ nomli tadqiqoti o`zbek xalqi tarixining etnik
jarayonlari masalasiga bag`ishlangan bo`lsada, unda Amir Temur shaxsi va
xizmatlari xolisona etirof etiladi. Shu o`rinda Po`lat Soliyevning Amir Temur
tilidan yozilgan ―Temur tuzuklari‖ asariga murojaat qilgan dastlabki milliy
tadqiqotchi ekanligini alohida qayd etish maqsadga muvofiqdir. 20-yillar
temurshunosligining yorqi namoyondalaridan yana biri Muso Saidjonovning
ilmiy merosi nafaqat mamkatimiz, balki xorij olimlariga ham yaxshi ma`lum.
Uning 1929 yilda ―Maorif va o`qituvchi‖ jurnaliga ilova sifatida chop etilgan
―Go`ri Amir‖ (Amir Temur maqbarasi) risolasi bunga yorqin misoldir. Mazkur
tadqiqot Nizomiddin Shomiyning ―Zafarnoma‘, Ibn Arabshoh ―Amir Temur
tarixi‖, Amir tilidan yozilgan ―Temur tuzuklari‖, Klavixoning ―Kundaliklari‖ i
va muallifning bevosita Go`ri Amirda olib brogan shaxsiy kuzatuvlari asosida
yaratilgan. Risolada Go`ri Amirdagi maqbaralar tavsifga bag`ishlangan bo`lsa-
da, unda Amir Temur faolyatini qamrab oluvchi bir talay ma`lumotlar
mavjud.
Maqola muallifi ―O`tgan asrning 20-yillarida O`zbekistonda temurshunoslik
o`zining ilk qadamlarini tashladi va bu jarayonga yuqorida nomlari qayd
etilgan olimlar tamal toshini qo`ydilar hamda Sohibqironning mamlakatimiz
xalqlari oldidagi tarixiy xizmatlarini munosib baholaydilar‖ deb, Amir Temur
22
va temuriylar davri tarixi uchun nodir hisoblangan tadqiqotlarni tahlil qilib,
ularning qiyosiy tahlilini bayon etadi
34
–.
Jurnal sahifalarida manbashunoslik sohasiga oid maqolalarni tadqiq qilar
ekanmiz H.To`rayevning Osiyo va Yevropa qit`asi olimlarining Islom dini va
qolaversa, Buxoro tarixi masalalariga doir chop etilgan Islom ensiklopedik
lug`atining navbatdagi soni haqida yozgan qimmatli ma`lumotlariga duch
keldik. Olim ushbu nashr xususida ma`lumot berib, quyidagilarni ta‘kidlaydi
―Islom ensiklopedik lug`atining navbatdagi 5-soni nashrdan chiqdi. (Ислам на
территории бышей Российской империи. Энциклопедический словаръ. №5.
Москва,―Восточнаялетература‖,2012,231бет).Rossiyalik taniqli islomshunos
S.Prozorov muharrirligi ostida chiqib kelayotgan ushbu to`plam SharqiyYevropa,
Boshqirdiston,Tatariston,Kavkaz,O`rta Osiyo mintaqalaridagi islom madaniyati,
tarixi, me`morchiligi, tasavvuf va boshqa ko`plab masalalarni qamrab oladi.
To`plamning navbatdagi sonida AQSH, Fransiya, Rossiya , Niderlandiya,
O`zbekiston, Ozarbayjon, Turkmaniston va boshqa mamlakat olimlarining
maqolalari e`lon qilingan. O`zbekistonlik olimlardan E.Nekrasova, Sh.Vohidov,
H.To`rayev, A.Erkinov, F.Qurbonov, A.Turdiyevlarning maqolalari to`plamdan
joy olgan. To`plamni shartli ravishda Buxoro tarixiga bag`ishlangan nashr
deyish mumkin. Chunki, undagi 78 maqoladan 30 ga yaqini Buxoro to`g`risida.
To`plamning asosiy ―qahramoni‖ o`zbekistonlik olima E.Nekrasovadir. Uning
Buxoroga bag`ishlangan 20 ga yaqin maqolasi to`plamni bezab turibdi. Ular
uch qismdan iborat: birinchi, Buxoroning qisqacha tarixi. Unda shaharning
paydo bo`lishi, nomlari, tarixiy geografiyasi, idora etgan sulolar, muhim
siyosiy voqealar, tasavvuf va uning ijtimoiy hayotdagi o`rni kabi masalalar
yoritiladi.Ikkinchi qism shahar tarixiy topografiyasi, plani (tarhi) ning
tavsifigabag`ishlangan. Masjid, xonaqoh, mozor va guzarlar to`g`rida
ma`lumot berilib, maqolaga buxoro xaritasi ilova qilinadi. Uchinchi qismda
34
To`rayev H. O`zbekistonda ilmiy temurshunoslikning ilk qadamlari// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2011.-№2.-
B.9.
23
Buxoro amirligining rus podshohlariga qilgan sovg`alari, ularning tarkibi,
hozirda saqlanish joyi, sovg`a - salomlarning diplomatik munosabatlardagi
ahamiyati ochib beriladi. Mazkur maqolalarda Ismoil Samoniy, Mag`oki
Attori, Xo`ja Zayniddin, Gavkushon, Qo`shmadrasa, Xo`ja Porso, Eshoni
Imlo, Xalifa Xudoydod, Xalifa Niyozquli kabi obidalarning tarixi, me`moray
yechimlari to`g`risida ma`lumot keltirilib, illyustrativ materiallar bilan
boyitilgan‖
35
. Ushbu maqola nafaqat Buxoro tarixi haqida balki bizning sharif
shahrimiz tarixini xorijiy nashrlarda chop etilib, dunyo jamoatchiligi
tomonidan katta qiziqish bilan o`qib borilayotganligidan dalolat beradi.
Tarixni yozma manbalarsiz tasavvur etib bo`lmaydi. Manbashunoslikka
doir maqolalarni xoh xat shaklida bo`lsin, xoh bir maqola shaklida bo`lsin
ularning davr o`tib o`sha davrning muhim manbasi bo`lib qolishini o`z
tahlillarimiz natijasida munosib ko`rsatishga harakat qildik. Yuqorida keltirgan
manbalarning O`zbekiston tarixida o`rni beqiyosligi va ko`pchilik darsliklarga
uchramaydigan qimmatli ma`lumotlarga ega ekanligini atroflicha yoritib
berdik. O`ylaymizki biz yosh tarixchilar ustoz shogird an`analariga sodiq
holda ajdodlarimizdan qolgan manbalarni keng jamoatchilikka yetkazishda
o`zimizning kichik bo`lsa ham mana shunday qiyosiy tahlillarimiz bilan o`z
hissamizni qo`shishga harakat qilamiz.
35
To`rayev H. Buxoro tarixi xorijiy nashrlarda// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2013.-№4.-B.40
24
Do'stlaringiz bilan baham: |