Jurnal sahifalarida tarixiy yodgorliklar tarixi
masalalarga oid maqolalar
T/r Maqola nomi
Muallifi
Jurnal soni
1.
Ahmad Donishning uyi qayerda
S.Qurbonov
2006 yil 4-son
1- 6 betlar
2.
Islomiy unvon olgan qal`a
H. Asadov
2008 yil 2-son
37-38 betlar
3.
Malaviy Sharif madrasasi
A. Jumanazar
2009 yil 1-son
49-50 betlar
4.
Moziyning
noyob
gavhari
(Mozori Sharif )
I.Muhsinov,
M.Muhsinova
2009 yil 2-son
48 bet
To`ryev H. Buxoro hukmdorlarning tashqi saroylari// ―Buxoro maxjlari‖.-Buxoro: 2014.- №1. –B.35
45
5.
Zavol bilmas qadriyat
( I.Somoniy maqbarasi)
X. Rahimov
2010 yil 2-son
34-35 betlar
6.
Arslon xon minorasi
G`. Karimiy
2010 yil 3-son
24-28 betlar
7.
Shohi Zinda
A.Ibrohimov
2010 yil 4-son
11 betlar
8.
Nodir Devonbegi
I.Muhsinov,
M.Muhsinova
2011 yil 3 44-
45 betlar
9.
Buxoro tarixi yoki uning yoshi
xususida
U. Rashidov
2011 yil 3-son
42-43 betlar
10. Yangibozor Toshmachiti tarixi
Q. Jumayev
2012 yil 1-son
38-39 betlar
11. Ko`hna Buxoro Chorbog`lari
R. Qilichev
2014 yil 4-son
52-53 betlar
12. Xo`ja Peshko` xonaqosi
I. Muhsinov ,M.
Muhsinova M
2015 yil 4-son
43-44 betlar
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki Buxoro vohasi tarixiy
yodgorliklarga juda boy vohalardan biridir. Uning boy tarixini o`rganish yo`lida
ko`pgina tadqiqot olib borilgan bo`lsada, vohasi tarixi qadim o‘tmish
zarvaraqlariga borib taqalganligi, haliyam o`z yechimini topmagan masalalar
juda ko`pligini ta‘kidlashimiz mumkin. Voha tarixini o‘rganish va kelajak avlod
vakillariga o‘rgatib borish tarixiy taraqqiyotning muhim shartidir.
Shu o‘rinda ―Buxoro mavjlari‖ jurnali sahifalarida davrning ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy masalalari bilan bir qatorda, tarixiy yodgorliklarga oid
ma‘lumotlar ham keltirilgan bo‘lib, biz yuqorigi ushbu yo‘nalishdagi maqolalarni
ayrimlarini tahlil qildik. Ushbu maqolalar O`zbekiston tarixi xususan, Buxoro
vohasining tarixini o‘rganib kelajak avlodga yetkazishda o‘z davrining asosiy
manbalaridan biri bo‘lib xizmat qila oladi.
46
2.2 “Buxoro mavjlari” jurnali sahifalarida etnografik masalalarining
yoritilishi
Dunyoda har qanday xalq bordirki, uning o‘z o‘tmishi, o‘z tarixi mavjud.
Xalqimizning tarixni o‘rganish, turmush tarzi bilan tanishish, an`anaviy
hunarmanchilik, urf-odat va an‘nalarni tadqiqot etishda jonbozlik ko‘rsatayotgan
etnograf tarixchilarning eng asosiy vazifalaridir biridir. Biz ana shu tarixchi
olimlarimiz qilgan ilmiy tadqiqot ishlarining qanchalik ahamiyatga ega ekanligini
―Buxoro mavjlari‖ jurnali sahifalarida chop etilgan etnografik tadqiqotlar orqali
o‘rganishni maqsad qilidik.
XX asr boshlarida siyosiy- iqtisodiy bo`xronlarga qaramay, Buxoroda
asrlar davomida shakllanib, sayqal topgan xalq amaliy san`ati yashashni
davom ettirdi. Uning boy va xilma-xil turlari hamda shakllari orasida
Buxoro naqqoshligi va miniatyurasini alohida ta`kidlash mumkin. Bu
hunarni yangi yuz yillikga opichlab olib chiqqan serqirra xalq ustalari
Nabijon Hafizov va Sadriddin Pochchayevlar ekanligi barchamizga ma`lum.
Mana shunday xalq amaliy san`atda o`zini ko`rsata olgan Sadriddin
Pochchayev haqida maqola yozgan Q.Jumayev quyidagilarni keltiradi:
―Sadriddin Pochchayev Buxoro amiri Abdulahadxon (1885- 1910) hamda
Mir Sayid Olimxon (1911-1920) hukumronligi davrida saroy zavgari sifatida
Arkoni davlatdagi maxsus saroy hunarmandlari shug‘ullanadigan joyda
faoliyat ko`rsatadi. Bu yerda ko`plab ustalar qatori mohir zargar Sadriddin
Pochchayev ham zargarlik zebi- ziynatlari va saroy buyumlarini yasaydi,
maxsus yerto`lada kumush va oltindan Buxoro tangalarini zarb qilishda
ishtirok etadi. 1920-1924 yillarda tashkil etilgan hunarmandlar shirkatida
faolyat ko`rsatadi. Yangi shakldagi predmetlar sigaret quttichasi, tamakidon,
sandiqcha va boshqa turli xil buyumlar yasaydi. Ammo qimmatbaho
metallar: oltin, kumush va toshlar musodara qilinib, davlat ixtiyoriga o`tgach,
zargarlar taqib ostiga olingach, Sadriddin Pochchayev o`zi uchun yangi hunar
- miniatyuralar chizishga kirishadi. Musavvir bu sohada ham sezilarli
47
yutuqlarga erishadi. Sadriddin Pochchayevning miniatyurachi usta sifatida ilk
ishi Buxoro so`nggi amirining buyurtmasi, hind traktati ―Lazzatil niso‖
qo`lyozmasiga ishlangan illiyustratsiya-miniatyuralari hisoblanadi. 50 dan
ortiq miniatyuradan iborat bu qo`lyozma Buxoro davlat badiiy me`morchilik
muzey qo`riqxonasi fondida saqlanmoqda
7574
.
XIX-XX asr boshlaridagi o`zbek miniatyurasining so`nggi vakili
hisoblangan Sadriddin Pochchayevning 28 dona alohida qog`ozga chizilgan
miniatyura asarlari Buxorodagi Kamoliddin Behzod nomidagi ― San`at
muzeyi‖da saqlanmoqda.
Olim ushbu miniatyuralarni 4 guruhga bo`lish mumkin ta‘kidlab o‘tadi.
1.Me`moriy yodgorliklar tasviri. 2. Alisher Navoiy hayoti va ijodiga
bag`ishlangan miniatyuralar. 3. Qo`lyozma kitoblarga ishlangan miniatyuralar .
4. Zamonaviy mavzuda chizilgan miniatyuralar. Sadriddin Pochchayev 1920-
1930 yillarda chizgan ushbu miniatyuralarning birinchilari Eron va Hindiston
miniatyuralaridan nusxa ko`chirib yaratilganligidir. ―Tusdagi maqbara‖1925 y,
―Eron arxitektura yodgorliklari‖ 1925 y, ― Varshava me`moray obidalari‖ 1926
y, ― Turkiya me`moriy yodgorliklari‖, ―Turkiyadagi masjid ― 1927 y va ― Ka`ba
masjidi― 1927 y shular jumlasidandir. Maqoladi ushbu mashqlardan keyin
Sadriddin Pochchayev Buxoro yodgorliklarini naturadan chizishga jazm qiladi
ta‘kidlanadi. Muallif uning ―Ismoil Samoniy maqbarasi‖ 1929 y, ―Chor
Minor‖ 1929 y va boshqa kabilardan tashqari ijodkor miniatyurachi rassom
kitob miniatyurasiga ham kirishib, ―Lazzatil niso ― illiyusturasidan tashqari u
Abdurahmon Jomiyning ― Yusuf va Zulayho ― dostoniga, Alisher Navoiyning
―Farxod va Shirin‖ dostoniga , ―To`tinoma‖ qo`lyozmasiga miniatyuralar
ishlagan, an`anaviy O`rta Osiyo kitob miniatyurasini XX asrga olib o`tgan
xassos musavvir sifatida san` at tarixiga kirdi.‖
76 75
– deb, Sadriddin
Pochchayevni ulug`laydi. Ushbu maqola juda ham qiziqarli yozilganligi va
74
Jumayev Q .Sadriddin Pochchayev // ―Buxoro mavjlari‖. –Buxoro: 2005.-№3.-B.38.
75
Shu manba – B. 40
48
aniq faktlar bilan boyitilganligini hisobga olgan holda Buxoro miniatyurasi
tarixidan joy oldi.
Kitobat san`atida qolaversa, manbalarni ko`chirganda xattotlik san`ati
muhim rol o`ynaydi. Xattotlar faoliyatlari davomida ya`ni kitoblarni
ko`chirganda, maxsus yozish usullaridan foydalanganlar. Mana shunday
maxsus yozuv turlarini o`z maqolalari orqali ochib berishni maqsad qilgan
tadqiqotchimiz H.Jo`rayevdir
76
. Uning birgina : ―Mashhur xattotlar xatlarining
chiroyli va jozibador bo`lishi uchun arab harflarini har biriga oro berishda harakat
qilganlar. Arab harfi bilan yoziladigan 36 xat shakli mavjud. Bu husnixatlar
kaligrafiya nomi bilan shuhrat topgan. Ajdodlarimiz tasarrufida bo`lgan o`lkada
xususan, Sharq mamlakatlarida ―Buxoro xattotlik maktabi‖, ―Xorazm xattotlik
maktabi‖,‖Farg`ona(Qo`qon) xattotlik maktabi‖ ―Samarqand xattotlik maktabi‖ va
―Toshkent xattotlik maktabi‖ kabi bir necha yirik sa`nat markazlari mavjud
bo`lgan. Ularda husnixat sa`natining quyidagi uslublari mavjud:
Ko’fiy xati - al- xat-ul-ko‘fiy. Ko‘fa shahrida VII asrda ijod etilgani uchun
―ko‘fiy‖ deyilgan. Qur‘on nusxasi dastlab ko‘fa harflarida ko‘chirilgan.Muhaqqaq
xati- klassik oltilikka kiruvchi arab yozuv turlardan biri, bu yozuv turida
harflarning ko`proq qismi tekisdir. Tikka chiziqli harflar juda uzun yoziladi.
O`ramlarning uchi ingichka bo`lib tugaydi. Rayhoniy xati – muhaqqaqdan kelib
chiqqan. Muhaqqaq va Rayhoniy xatlarining ixtirochisi Ibn Bavvob bo`lgan.
Rayhoniy chiroyli yozuv uslubi bo`lib, aylanma shakli harflar ―suls‖ xatiga
qaraganda yotiqroq, ―vov‖, ―re‖, ―mim‖ harflari cho`ziqroq yoziladi.
Suls – bir narsaning uchdan bir hissasi yoki uchinchi hissasi demakdir.
Mazkur yozuv ulubi harflar buramaning to`g`ri chiziq qismiga nisbatan o`n uch
yoki yigirma oltini tashkil etadi. Bu yozuvda ―alif‖, ―dol‖ va ―lom‖ harflari
―gajakli‖ bo`ladi. Boshlanishida strelkaning yarmiga o`xshash tugaydi. To`rt
bahrasi tekis, ikki bahrasi yumaloqdir. Riqo` xati – harflar bir-biriga qurama qilib
yoziladigan yozuv turidir. Bu yozuv Turkiyada Usmoniylar xalifaligi davrida keng
76
Jo`rayev H. Xattotlik va husnixat-ko`ngil oynasi// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2012.- №2. –B.45
49
iste‘molga bo‘lgan. Riqo‘ xati oddiy maktublarni tez bitishda qo‘llanilgan. Divoniy
xati – devonxona, daftardor, kotiblarning bir turli shikasta xati. Bu yozuv
―gajak‖ qilib yozilgani uchun ham o‘qilishi ancha mushkuldir
Nasx xati – xattotlar tomonidan keng qo‘llanilgani uchun ham shunday nom
olgan. Nasxning arab tilidagi ma‘nosi o‘chirish, bekor qilish bo‘lib, bu xat turi
ijod qilinishi bilan boshqa xat turlari mansix qilinib, chetga chiqarilgan.‖
77
izlanishlari fikrimizning yaqqol dalilidir. Inson ko`nglining nozik nuqtalaridan
toshib chiqadigan ko‘ngil bitiklari husnixatimizda aks etadi. Uning qachalik
samimiy, beg‘ubor, ishonchli bo‘lishi o‘zimizga bog‘liq. Shu bois
farzandlarimizning husnixati chiroyli bo‘lishi faqat o`qituvchilarning emas, balki
ota-onalarning ham muhim vazifalari sirasiga kiradi. Maqola so`nggida keltirgan
bu fikrlaridan muallifning tarixni hozirgi zamon bilan bog`laganligini
ko`rishimiz mumkin.
Qadimgi svilizatsiya o`choqlaridan biri bo`lgan Buxoro shahrida
qachondan boshlab qog`oz sanoati vujudga kelgan degan savolga javob
topishni o`z oldiga maqsad qilib qo`ygan tadqiqotchimiz R.Qilichev ―Buxoroda
qog`oz sanoati tarixidan” sarlavhasi ostida maqola yozib, quyidagicha
ta`riflaydi :‖ Markaziy Osiyoda shu jumladan, Buxoro shahrida XIX asrda ancha
rivoj topgan hunar sohalaridan biri qog`oz tayyorlash bo`lgan. Ammo biz ko`rgan
manbalarda Buxoroda qachondan boshlab qog`oz tayyorlana boshlanganligi haqida
biron bir ma`lumot uchramaydi. Faqat V.Vyatkin tadqiqotida Buxoroda qog`oz
tayyorlash 1252-1253 yillar oralig`ida paydo bo`lganligi va shoyi qog`oz
tayyorlanganligi
haqida
manbasida
qayd
qilingan.
A.Semyonov
va
N.Sinyakovskiylarning qog`oz objuvozlar joylashgan manzil haqida bir-biriga zid
bo`lgan ammo juvozi qog`ozi degan qishloq haqiqatan ham bo`lganligi haqidagi
ma`lumotlarni hisobga olib, tadqiq qilish jarayonida shunday xulosaga keldikki
ular so`z yuritayotgan qog`oz objuvozlar taxminan hozirgi Galaosiyo hududlarida
joylashgan edi. Nega deganda hozirgi Galaosiyo Buxoro amirligi tuzumi davrida
77
Jo`rayev H. Xattotlik va husnixat-ko`ngil oynasi// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2012.- №2. –B.46
50
Vobkent tumaniga qarashli bo`lgan va unga Samarqand darvozasi orqali chiqib
borilgan. 1863-yilda Markaziy Osiyoning ko`plab shaharlarda bo`lgan mojar
sayyohi va olimi H.Vamberi ―Buxoroda tayyorlangan yozuv qog`ozlarining
shuhrati nafaqat Turkistonga balki qo`shni mamlakatlarda ham tarqalgandir. Bu
qog`ozlar ipakdan tayyorlangan bo`lib, silliqligi va yupqaligi bilan arab yozuvi
uchun juda qulaydir‖ deb yozib qoldirgan. Qog`oz tayyorlovchi usta – qog`ozrez ,
qog`ozni oharlovchi – muhrkash, paxta yurituvchi usta – paxtachoy, qog`ozga oy
qiluvchilar ohorchi qog`ozni qurutish uchun devorga yopishtiradigan, usta –
qog`ozchaspon deb atalgan‖
78
Ushbu tadqiqot eng muhim va bugungi kunga qadar
yetib kelgan mahalliy hunarmanchilik turi tog‘risida atroflicha ma‘lumot berishi
bilan ahamiyatlidir.
O`rta Osiyo xalqlarni sharqu-g`arbga mashur qilgan gilam boflik san`ti
haqidagi B.Nasimov maqolasi ham gilam boflik voha hunarmandchiligidagi
asosiy yo‘nalishlardan biri bo‘lganligini tasdiqlaydi
79
. Muallif gilam boflik
san`ati qolaversa, uning markazlari hamda mashhurligi to`g`risida fikr yuritib:
―Qadimgi antik yozma manbalarda gilam boflikka oid ma`lumotlar saqlanib
qolingan. Xitoy tarixiga oid adabiyotlarda Markaziy Osiyodan ( Qoshg`ar,
Xo`tan, Qobul) turli xil ashyolar bilan bir qatorda gilamlar ham olib
kelinganligi to`g`risida xabarlar uchraydi. Markaziy Osiyoning aholi zij
joylashgan ayrim markazlarida keng yo`lga qo`yilganligi to`g`risida ham
ma`lumotlar bor. Xitoy tarixida iz qoldirgan Tan sulolasi (VII asr )
hukumronligi davriga oid tarixiy manbalarda Naxshab tumanida aholi ipak va
jundan turli rangdagi gilamlar to`qilganligi to`g`risidagi dalillar mavjud,
ayniqsa Boshiri gilamlari (Boshir gilamlari) juda mashhur bo`lgan. Arab va
fors manbalarda ayniqsa, Tabariy, Narshaxiy, Maqdisiy (VII-XI asr) asarlarda
O`rta Osiyo, Xuroson, Shimoliy Afg`oniston xalqlari gilam bofligiga oid
ma`lumotlarni uchratish mumkin. Bu muarrixlarning guvohlik berishicha
78
Qilichev R. Buxoroda qog`oz sanoati tarixidan// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2010.- №4. –B. 26
79
Nasimov B. Qiz Gilam deb atashgan// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2008.- №2. –B.50
51
Buxoro va Xorazmdan ipak yo`li orqali qator davlatlarga turli xil gilam va
gilam bofligiga oid matolar Robujo va tosh shaharlarda namoz o`qishga
mo`ljallangan gilam va joy namozlar olib ketilgan. X asr boshlarida yashagan
buyuk tarixnavis ―Buxoro tarixi‖ asarining muallifi Narshaxiyning yozib
qoldirishicha Buxoroda gilam va gilam boflikka oid matolar maxsus
ustaxonalar, do`konlarda bo`lgan. Imom al-Buxoriy zamonlarida Buxoro
shahristonining sharqiy tomonida ―Bayt ut- tiros‖ rastasi bo`lib, unda asosan
gilam to`qiydigan ustalarning do`konlari joylashgan‖
80
. Shuningdek muallif
sayyohlarning estaliklariga murojaat qilib : ― Mashhur sayyoh Klavixoning
kundaliklarida Sohibqiron Amir Temur saroyidagi ko`zni qamashtiruvchi
cho`g`day gilamlar to`g`risida ko`pgina ma`lumotlarni uchratish mumkin.
O`rta Osiyo tarixi bilan qiziqqan G`arbiy Yevropalik sayyoh Jenkonson
o`zining ―O`zbeklar hukumdori Temur sulton tomonidan Mang`ishloqda qabul
qilinganligi to`g`risida quyidagilarni yozadi ― Sulton qasrda ham emas, shaharda
ham emas cho`lda yashar edi‖ men uning huzurida bo`lganimda u qamishdan
qilingan kichkina doira uyda o`tirardi . Uning tashqi tomoni gilamlar bilan
o`ralgan edi‖. Ma`lumki XVIII-XIX asrlarga kelib chor Rossiyasining O`rta
Osiyoga qiziqishi ortganligi hammamizga ma`lum. Shu davrlardagi tarixiy
manbalar, hisobotlar , o`zaro yozishmalar, Buxoro amirligi Qozon xonligidagi
hududlarida, yirik tumanlarida gilamboflikning yaxshi rivojlanganligi
to`g`risida ko`plab ma`lumotlar uchraydi‖
81
Jurnal sahifalarida Buxoro shahri hunarmandchiligida shogirdlikdan
ustalik darajasida erishganligi munosabati bilan shogird tomonidan
o`tkaziladigan ― Miyonbandi‖ yoki ―Kamarbandi‖ - belbog`lash o`tkazilib
turilgani haqida keksa hunarmandlar orqali bilib olamiz —deb, o`z maqolasini
boshlagan R.Qilichev. Tadqiqotchi ushbu marosim haqida quyidagilarni
ta‘kidlaydi. ―Shogird marosimni o`tkazish uchun uyushma oqsoqoli huzuriga
80
Nasimov B Qiz Gilam deb atashgan// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2008.- №2. –B.50
81
Shu maqola.–B.51.
52
maslahatga borgan. Oqsoqol shogirdning moddiy ahvolini hisobga olib,
marosimni qanday tashkil qilish, kimlarni taklif qilish, dasturxonni qanday
bezash haqida maslahat bergan. Shundan so`ng o`z ustoziga boshidan oyoq
sarpo, bobo va oqsoqolga chopon xarid qilib, ularni va uyushmaning boshqa
a‘zolarni uyiga taklif qilgan. Belgilangan kunga barcha taklif qilinganlar
shogird uyida to`planib, mahalla imomi boshchiligida Fotixa o`qilgandan
so`ng ―Miyonbandi‖ marosimi boshlangan. Usta shogirdini davrani o`rtasiga
tik turg`azib qo`yib, unga qarab ―takbir‖ aytgan, shogird esa takrorlab
turgan. So`ng usta belbog`ni olib, shogirdning beliga bog`lagan va biron
asbobni qistirib qo`ygan. Va ―Siz usta bo`ldiz man sizdan roziman omin ―-
deb fotixa bergan . Shogird o`z navbatida ustoziga olgan sarpolarni unga
taqdim qilgan. U shundan so`ng oqsoqol qo`liga ikkita kuydirlgan nonni
bergan va u nonlarni har birini to`rtga bo`lib, ―Arvohi pirga‖ deb davraga
o`tirganlarga ulashgan va ular bu nonlarni yeyishgan. Uyushma rahbari
bo`lgan Bobo qo`lida ― Risola‖ni ushlab olib, shogirdga undagi qonun-
qoidalar haqida vaz aytgan va shogirddan ―Risola‖ dagi talablarga qat`iy
bo`ysunishi haqida alohida ta‘kidlab o`tgan. Shogird o`z navbatida bu
talablarga qat`iy amal qilishga so`z bergan va Boboning yelkasiga chopon
yopgan. Shu bilan dasturxondagi taomlar iste`mol qilinib bo`lingandan so`ng
mahalla imomi Qur`on suralardan o`qib, dasturxonga fotixa o`qigan. Shunday
qilib ―Miyonbandi ― marosimi tugagan‖
82
. R.Qilichev agar shogird ―Pirzoda ―
yoki ―Ustazoda‖ bo`lsa, ya`ni shu hunar pirining avlodidan bo`lsa, u
―Miyonbandi‖ marosimini o`tkazishi shart bo`lmaganligi bildiradi. ―Pirzoda‖
yoki ―Ustazoda‖ boshqa shahar yoki qishloqdan kelgan bo`lsa, u ustalik
darajasini olish va uyushma a`zoligiga qabul qilinishi uchun ―Miyonbandi‖
marosimini shart bo`lgan. Maqolani tadqiq etish natijasi ushbu izlanish
logografik manbalarga asoslangan bo`lsada, hozirda unut bo`lib ketilayotgan
82
Qilichev R. Buxoro hunarmandchiligining ― Miyonbandi‖ marosimi// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2004.- №3. –
B. 32
53
qadriyat va marosimlarimizni tiklashda katta ahamiyat kasb etadi. Yana
marosimlar haqida gap ketar ekan, M.Qurbonova va G.Ostonovalar marosimlar
ichida fayzli va muqaddas hisoblangan ― Mavludxonlik‖ ya`ni
payg`ambarimizning tug`ilgan kunlarini nishonlash marosimini xususan, ayollar
o`rtasida nishonlanishini izohlab quyidagilarni aytib o`tadilar: ―Barcha
mavjudod va maxluqotning azolari, ikki dunyoning xojasi, Allohning eng
suyukli habibi – payg`ambarimiz Muhammad Mustafo (s.a.v.) payg`ambarlik
davrlarida xalqni jaholat va qorong`ulik zulmatidan saodat yo`liga boshladilar.
Insonni din va hidoyat sari da`vat etish uchun bor kuch -g`ayratlarini
sarfladilar. Allohning marhamti bilan ular zot babarokot islom dinini omma
o`rtasiga yoyib, ummatlariga Qur`oni Karim va Hadisi Sharifni yo`lchi
yulduz qilib qo`ydilar. Ana shunday zotni muborak tug`ilgan kunlarni
nishonlamoq, ya`ni mav`ludxonlik ul zoti barokotga yaqin bo`lmoqlikning
ulug` sabablaridan biridir. Habiy (s.a.v) marhamat qilib aytadilar: ―Kimki
tug`ilgan kunimni ulug`lasa, qiyomat kuni sharofatimga olaman va mening
mavludim uchun bir tanga sarf qilsa, go`yoki bir tilla tog`ni Alloh taollo
yo`lida sarf qilgan kabi bo`ladi. Mualliflar o‘z fikrlarini davom ettirib
―Qadimdan diyorimiz musulmonlari orasida ―Mavludi Nabiy ― marosimini
o`tkazish an`ana tusini olgan va hozirga qadar davom etib kelmoqda.
Bunday marosimlarni nafaqat erkaklar, balki ayollar orasida o`tkazish keng
tus olgan. Buxoro vohasi ayollarining ushbu marosimiga bag`ishlangan yig`ini
o`zgacha bir tarzda o`tadi. Bunday o`tkazishga maqsad qilib qo`ygan xonadon
sohibi payg`ambarimiz (s.a.v.) tug`ilgan Rabiul avval oyining bir kunini
mo`ljallab, marosimni o`tkazishga bosh bo`ladigan otin, qarindosh-urug`, qo`ni-
qo`shni va beva miskinlarni uyga taklif etadi. Yig`ilganlar hurmati uchun,
qolaversa xayr-ehson uchun baholi qudrat dasturxon bezaydilar 30-40 ayol
yig`ilgach otin ―Mavlud‘‘ni boshlashdan oldin xatmi sag`ir , ya`ni Qur`onning
ba`zi suralarini tilovat qiladi. Uning savobini anbiyolar, avliyolar hamda
o`tilganlar ruhiga bag`ishlab, Allohdan yurt tinchligi va xotirjamligi hamda
54
yig`in ishtirokchilari-yu , xonadon sohibining bu fayzli marosimi uchun uning
haqiga douyi xayrlar tilaydi. ― Mavlud‖ni o`qish asnosida payg`ambarimiz
(s.a.v.) ga salovat durudlar bitilgan, duolar birin-ketin o`qiladi.
Payg`ambarimizning ismlari va zikrlari aytilganda barcha eshituvchilar
o`rinlardan turib, salovat aytib turadilar, otin payg`ambarimizning tug`ilish
tarixlarini so`zlab beradi. Shundan so`ng, otin ul zotning xulq-atvorlari,
qilgan amallari xususida so`zlab beradi. So`ng otin bilan birga ayollar turib,
yoqimli musiqiylik bilan ― Marhabo‖ larni o`qishadi. Bunda forsiy va turkiy
tilda besh banddan iborat har bir band oxirida takrorlanib turiladigan
misralar o`qiladi. ― Marhabo‖ lar aytilayotgan paytda marosim uchun maxsus
tayyorlangan ―Gulob‖ sepiladi. ― Gulob‖ sepishni davradagilardan bir ayol
zimmasiga olib, har bir ayolga qarata sepib chiqadi. Ayollar esa bu
sachragan gulobni ust boshlariga yaxshiroq surtadi. Buning ramziy ma`nosi
bor. Payg`ambarimizdan (s.a.v.) ning muborak badanlardan chiqqan terlari
durdona kabi tiniqdir, uning xushbo`yligi dunyoning jami musk-anbarlardan
xushbo`yroq bo`lgan. Birov bilan qo`l berib so`rashsalar u odamdan boshqa
kun ham payg`ambarimizning hidlari kelib turgan yoki biror uyga kirib
mehmon bo`lsalar bu uydan u kishini yoqimli hidlari anqib turgan. Shuning
uchun ham marosim ishtirokchilari bu amal navbatini sabrsizlik bilan
kutishadiki, xuddi o`zlari payg`ambarimiz (s.a.v.) ning hidlaridan bahramand
bo`lgandek his etishadi. Yuqoridagi zikr etilgan amallardan so`ng duoyi
xayrlar qilib , oxiri yana Qur`on tilovat qilinadi va marosim poyoniga
yetadi.‖
83
Maqola muqaddas marosimning ko`pchilikka nomalum sahifalarni
ochib beradi va kelajak yoshlarga muqaddas dinimiz asoschisiga bo`lgan
amallarini oshiradi.
Buxoroning guzarlari haqida maqola yozgan Ochil Sirojov XIX asr oxiri
- XX asr boshlarida mavjud bo`lgan guzarlarning soni, ahamiyati va alohida
83
Qurbonova M. Ostonova G.Buxoro ayollari diniy marosimida ―Mavludxonlik‖// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro:
2007.- №4. –B.48
55
jihatlarini sanab o`tadi. Uning birgina ― Shayx Rangrez kichik tumani
tarkibiga kirgan guzarlarga oid ma`lumotlarni keltirib o`tiladi. Jumladan, Buxoro
shahri va shahar atrofidagi hududlarning savdo-aloqa yo`lida joylashganligi
tufayli boshqa tumanlardan ajralib turgan. Shayx Rangrez kichik tumanida 18
ta guzar bo`lgan. Shayx Rangrez guzari 41 hovlidan iborat bo`lib, aholisi
asosan tojik tilida so`zlashuvchilardan tashkil topgan. Ular kichik savdo va
hunarmandchilik bilan shug`ullanganlar. Guzarda yerga ega bo`lgan kishilar
ham istiqomat qilib, ularning yerlari guzar tashqarisida bo`lgan. Guzarda
jome masjidi ham bo`lgan. Masjidda guzar bolalari o`qitilgan. Guzarning
ikkinchi nomi Qavola darvozasi oldida joylashganligi bois, shu nom bilan
ham yuritilgan. Ushbu nom vaqf hujjatlarda ham qayd qilingan‖
84
.
Shuningdek muallif 1841 – yilda Buxoroga kelgan H. Xanikov XVIII asr
oxiri hamda XIX asrning birinchi yarmida Buxoroda 360 ta guzar
bo`lganligini qayt etgan va tarixchi olimi O.Suxareva esa XX asr boshlarida
Buxoroda 220 dan ortiq guzar bo`lganligini ta`kidlaganligini ham o`z
maqolasida keltirib o`tadi. Maqolada guzarlar haqida qiziqarli malumotlar
keltirilgan, guzarlarning vaqf hujjatlaridagi tavsilotiga asoslanganligini ham
ko`rishimiz mumkin.
Buxoro nafaqat o`zining osori atiqalari, balki ma`naviy- ma`rifiy
qadriyatlari bilan ham ajralib turadi. Jumladan uning musiqa va shashmaqom
san`ati ham sharqu g`arbda alohida e`tirof va ishonchga sozovor bo`lib
kelayotgani hech kimga sir emas albatta. Jurnal sahifalarida ―Buxoro
shashmaqomi‘‘ning kelib chiqishi, uning asoschilari va shashmaqomining o‘ziga
xos jihatlarini F.To`rayevning izlanishlarida ko‘rishimiz mumkin.
U ― Shashmaqom poydevoriga asos solgan mutrib ―, ― Yunus Rajabiy
va Buxoro shashmaqomi―, ― Buxoro shashmaqomining piri‖, ―Buxoro musiqa
84
Sirojov O. Buxoro guzarlari // ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2012.- № 3. –B.41
85
To`rayev F..Shashmaqom poydevoriga asos solgan mutrib // ―Buxoro mavjlari‖ .-Buxoro: 2007.- №3. -B.35-36.
Shu muallif : Yunus Rajabiy va Buxoro shashmaqomi// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2008.- №2.-B.44-46 , Shu
muallif, Buxoro shashmaqomining piri // ―Buxoro mavjlar‖.-Buxoro: 2012.- №3.-B.38-39, Shu muallif: Buxoro
musiqa folk`lori va shashmaqom bilimdoni// ―Buxoro mavjlar‖.-Buxoro: 2012.- № 2.-B.43-44
56
folk`lori va shashmaqom bilimdoni ― sarlavhasi ostida bir qancha ilmiy
maqolalar yozib, o`zining beminnat izlanishlari bilan tarix zarvaraqlarida qoldi
desak mubolag`a bo`lmaydi. Birgina uning san`at rukni ostida ― Shashmaqom
poydevoriga asos solgan mutrib ― nomli maqolasida Darveshali Changiy
haqida nodir ma`lumotlarni yozib qoldiradi: ― XVI asrning oxiri va XVII
asrning boshlarida Buxoroda yashab ijod qilgan sozanda va xonanda
Mirzaoliy Changiy oilasida dunyoga kelgan Darveshali Changiy, dastlabki
ma`lumotni Buxoro va Samarqand madrasalarida oladi. Juda yoshligidan
musiqaga havasmand bo`lib, qonun, nay, g`ijjak, ruhafzo, va chang kabi
musiqa asboblarini chalishni Alido`sti Nayi, Xoja Jafari Qonuniy, Mirmasti,
Mavlono Hasan Kavkabiy, Husayn Udiy, Amir Fathi Toshkandiy kabi
zabardast ustozlardan o`rganadi va sozlarda xalq kuylarni o`ziga xos usulda
ijro etib , el orasida shuhrat qozonadi. Changiy keyinchalik, Ashtarxoniy
Imomqulixon (1611-1642) saroyida xizmat qilganligi uchun Changiy
Haqqoniy taxallusi bilan asarlar yaratadi. Darveshali Changiy nafaqat mohir
sozanda sifatida shuhrat qozondi balki, u chang havolari ohangida ―Peshrav‖,
―Naqsh‖, ―Amal ―, ―Qavl ―, ―Saj‖, ― Kor ―, ―Savt‖lar ijod qilib, ―Muhammas‖,
―Muatayn ―, ― Sumbula ― zarblari asosida yangi ohanglar yaratgan mohir
bastakor sifatida ham tanildi. Darveshali Changiy musiqa nazariyasiga oid
qator risolalar yozadiki, uning mashhuri ― Tuhfat us-surur ― risolasidir.
Muallifning ta‘kidlashicha, risolani yozishda ―Changiy otasi Mirzaoliy
Changiyning yaqindan yordam beradi Bu asar 12 maqom muvofiqida
yozilgan bo`lib, unda olim musiqaning paydo bo`lishi va takomilllashishi
haqida chuqur xulosalar bayon qiladi , shuningdek, musiqaning inson
ma`naviy ehtiyoji ekanligini asoslab beradi. Darveshali Changiy o`z risolasida
Abdulmo`min Sayfiuddin al- urmaviy, Xusrav Dehlaviy, Sharafiddin Ali
Yazdiy , Abdurahmon Jomiy, Abdulloh Marvarid, Kamoliddin Binoiy va
Kavbaviy Buxoriylarni e`tirof etadi. U musiqa tarixi bo`yicha katta bilimga
ega bo`lgan donishmand sifatida ― Tuhfat us- surur ― asarining 8-12 boblarida
57
Rudakiy, Firdavsiy, Kitobiy, Navoiy, Mushfiqiylarning musiqiy qarashlarida
yuqori baho berib, ularni musiqashunoslikda yirik arbob sifatida tilga oladi. -
Darveshali XV asr maqom musiqasini Eron, Hinditon va Arab musiqasi bilan
muqayaso qilib, ularning ba`zi bir o`xshash tomonlari va ritm hamda
tarkibiy tuzilishidagi farqlarn asoslab beradi. Uning davrida maqomlar 12 ta
bo`lsa ham, oldinroq faqat 7 ta (―Rost‖,‖Ushshoq‖, ―Navo‖, ―Hijoz‖, ―Iroq‖,
―Husayniy‖ va ―Bo`sliy‖ dan iboratligi haqida ishonarli ma`lumotlarni
keltiradi. Keyinchalik bu maqomlarga ―Bahovoy‖, ―Isfahon‖, ―Buzruq‖,
―Ko`chak‖, ―Zango`la‖ maqomlari qo`shilib Abdulqodir Nayi, Kavkabiy
Buxoriylar xizmati bilan 12 maqom tizimi tashkil topadi. Darveshali Changiy
tanbur, rubob, rang, nayi, barbot, qonun, ud, qobur, rud, setor, santur,
musiqor kabi yigirmadan ortiq musiqa asboblarga pardalar bog`laydi, ularga
ipakdan va simdan bo`lgan turlicha torlar o`tkazib ularning jarangdorligini
oshiradi. Shuningdek mazkur sozlarni qaysi xalqlarga tegishli ekanligini yozib
qoldiradi‖
86
.
Muallif keyingi maqolasida esa Buxoro shashmaqomining piri
sarlavhasi ostida Ota Jalol Nosirov haqida quyidagilarni keltiradi : ―Buxoro
shashmaqomining mo`tabar piri, murakkab musiqiy usullar ustasi, mohir
tanburchi , xushovoz xonanda Ota Jalol Nosirov 1845-yilda Buxoroning Eshoni
Pir guzarida dunyoga kelgan. Yosh Jaloliddin xat-savod, she`r va musiqadan
ilk saboqni o`z davrning ziyolisi bo`lgan o`z onasidan oladi. So`ngra
Buxorodagi Badalbek madrasasini xatm qiladi. U Ahmad Donishning yaqin
ham fikri, adabiy hamda musiqiy mashfaratlarda faol ishtirokchisi sifatida
undan ko`p saboqlarni oladi. Uning otasi Nosir aka baland va shirali ovozli
kishi bo`ib, masjidda muazzimlik qilardi. Akasi Mullo Xayrullo el og`ziga
tushgan xonanda, uning o`g`li Karomat esa usta kamonchi sifatida nom
chiqargan 1921-yildan boshlab Ota Jalol Buxoroda ochilgan sharq musiqa
86
To`rayev F..Shashmaqom poydevoriga asos solgan mutrib // ―Buxoro mavjlari ― .-Buxoro: 2007.- №3. -B. 35.
58
maktabida faolyat ko`rsatib, Levi Boboxonov, Borux Zerkiyev, Domla Halim
Ibodov, Hoji Abdurahmon Umarov, Tohirjon Davlatzoda, Mirzo Abdukarim
Vobkandiy, Ma`rufjon Toshpo`latov, Najmiddin Nasriddinnov va boshqa
iste`dodli sozanda - xonandalarga shashmaqom sirlarini izchillik bilan
o`gatgan‖
87
.
Navbatdagi maqola esa shashmaqomning keying bosqichidagi
dorug`alaridan bo`lmish Yunus Rajabiyga bag`ishlanadi. ― Yunus Rajabiy
sobiq mustabid tuzum davrida deyarli unitilib ketgan, xalq musiqiy
durdonalariga qayta umr bag`ishlashdek savob ishni tamal toshini qo`ygan
alloma ustozlardan biri edi. O`tmishda nota yozuvida ega bo`lmagan
xalqimizning musiqiy merosini ustozlardan shogirdlarga og`zaki tarzda o`tib
kelganligi barchamizga ma`lum. Shu bois ushbu musiqiy namunalar uzoq
muddat xalqimiz orasida tarqoq va tizimlashmagan tartibda ijro etib kelindi.
Yunus Rajabiy esa mazkur kuy va qo`shiqlarga zargarona sayqal va jilo
berdi. Uni notaga tushurib kitobat qildi. Ustoz nay, dutor, doir singari sozlarni
katta mahorat bilan chaladigan xassos sozanda, o`ziga xos ovoz tempi va
ijro uslubiga ega bo`lgan hofiz, shuningdek, o`zbek musiqasining cholg`u
ovoz, xor, musiqali drama va opera singari deyarli barcha janrlarda barakali
ijod qilgan changsoz edi. Uning cholg`u asboblari uchun ―Bahorim ―, ―
Muborak‖ kuylari ovoz uchun bastalangan ― Ne navo soz aylagay ―,
―Koshki ―, ―Kuygay‖ kabi lirik qo`shiqlari , ―Abulfayzxon‖, ―Yorqinoy ―,
―Padarkush‖, ‖Layli va Majnun‖, ―Farhod va Shirin‖, ―Qasos‖, ―Navoiy
Astrobotda‖, ―Qo`chqor Turdiyev‖ kabi o`nlab operasi Yunus Rajabiyning
serqirra ijodkor ekanligidan dalolat beradi. Buxoro shashmaqomi ilk marta
1924 yilda (A.Fitrat va N. Mironov tahriri ostida) rus musiqashunosi
V.Uspenskiy malumotlariga keltiradi. Ustozning to`plangan va yaratilgan
kuylar hajmi ayni paytda 400 bosma taboq hajmda bo`lib, 12 jilddan iborat
87
To`rayev F Buxoro Shashmaqomining piri// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2012.- № 3. -B.39
59
bo`lgan kitobda joylashtirilgan.‖
88
va nihoyat oxirgi maqolamiz Buxoro
shashmaqomining cho`qqisiga erishgan va uni bir qancha xalqlarga tanitgan
Buxoro musiqasi folk`lori va shashmaqom bilimdoni Muxtor Ashrafiyga
bag`ishlangan bo`lib muallif bu haqda quyidagicha yozadi : ‖ Muxtor Ashrafiy
ham sharif shaharda tug`ulib, voyaga yetgan mashhur san`at arbobidir.
M.Ashrafiy haqida so`z borganda qator xorijiy mamlakatlar xalqi etirofida
sazovor bo`lgan taniqli bastakor, mohir dirijyor , istedodli murabbiy va yirik
jamoat arbobi qiyofasi ko`z oldimizga keladi. U 12 yoshida A. Fitrat
tomonida tashkil etilgan sharq musiqa maktabiga o`qishga kirib, mashhur
maqomxonlar Ota Jalol, Ota G`iyoz, Levicha hofiz, va Domla Halim va Hoji
n Abdurahmonlarning ijrosidan bahramand bo`ladi. Xalq kuylarining melodik
hamda metroritmik tuzilishi shakli va usullari bo`yicha ma`lum bilim va
malakaga ega bo`lgan Muxtor Ashrafiy 1928 - yida Samarqandning Sherdor
madrasasida ochilgan O`zbekiston musiqa xoregrafiya ilmiy- tekshirish
institutida o`qishni davom ettirib, mashhur etnograf va kompozitor N.N
Mironovdan musiqa nazariyasi va bastakorlik sirlaridan o`rganib oladi.
Muxtor Ashrafiy bilimi va kasb malakasini yanada oshirish maqsadida 1934-
1937 yilllarda Moskva davlat konservatoriyasi qoshida tashkil etilgan o`zbek
opera studiyasida mashhur kompazitor S.N Vasilenkoning kompazitsiya
sinfida tahsil oladi. 1948-yilda Peterburg konservatoriyasining simfonik
dirijorligi fakultetini ham bitirdi. Muxtor Ashrafiy Alisher Navoiyning ―Sab`ai
sayyor‘‘ dostoni asosida yaratilgan. ―Dilorom‖ operasida Dilorom, Moniy,
Bahrom, Ardasher, No`mon singari qahramonlar ariyalarini ―Shashmaqom‖dagi
―Mo`g`ulchai Dugoh‖, Nimcho`poni‖(Segoh maqomida) kabi maqom kuylari
bilan boyitilgan mana shu dalillardan ham ko`rinib turibiki, Muxtor Ashrafiy o`z
bastakorlik ijodida ko`p hollarda xalq kuylari, xususan, Buxoro xalq qo`shiqlari va
Shashmaqomi ohanglaridan samarali foydalangan. Shu tariqa davlat mukofoti,
88
To`rayev F.Yunus Rajabiy va Buxoro shashmaqomi// ―Buxoro mavjlari‖.-Buxoro: 2008.- №2.-B.46
60
Javoharlal Neru va Jamol Abdulnosir nomidagi xalqaro mukofotlar laureate,
Ozbekistoda opera sa`natiga asos solgan mashhur kompozitor va dirijor, mohir
murabbiy va jamoat arbobi kabi sovrinlarga ega bo`ldi. Muxtor Ashrafiy butun
Sharq mamlakatlarining musiqa madaniyati rivojiga beqiyos hissa qo`shdi.‖
89
F. To`rayev tadqiqotlarida shashmaqom asoschilari va bilimdonlarining
qilgan ish va yutuqlarini ko`zdan kechirar ekanmiz, bevosita vatanimiz
qolaversa Buxoro shahrimiz milliy san`atiga bo`lgan mehrimiz oshadi. Bunday
o`lmas san`at durdonalarimiznining tarixini bizgacha yetkazishga harakat
qilgan tadqiqotchimiz o`zining mazkur san`atga qiziqishini bayon qilgan
holda yetkazdi va biz tarixchi yoshlar oldida mana shunday milliy
san`atimizni tarixini yanada keng ommaga yetkazish mas`ulyatini qo`ydi
desak xato qilmagan bo`lamiz.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, tadqiqotchilarimiz ilmiy ishlari orqali
Buxoro etnografiyasining turli tarmoqlarini atroflicha yorititib beradilar. Har
bir tadqiqot ishi o‘zida malum bir sohani ochib uni tahlil qilib beradi.
Olimlarimizning fidokorona mehnatlari chuqur ilmiy izlanishlari natijasida
tariximizning mavhum bo‘lgan jihatlari oydinlashtirilib, tarixiy jarayonlar haqida
keng tasavvur uyg‘otishga yordam beradi desak xato qilmagan bo‘lamiz. Ayniqsa,
Buxoro vohasi va Turon zaminimizdagi ijtimoiy-madaniy jarayonlar haqida
yuqoridagi ilmiy tadqiqot ishlaridan ko‘plab malumotlarni bilib olishimiz
mumkin. Mazkur ilmiy ishlar tarixiy jarayonlarni o‘rganishimizda bizga juda
katta ko‘mak beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |