O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro muxandislik-texnologiya instituti qo‘l yozma huquqida

2.4.3. PAYVANDLASh YoYINI O’ZGARMAS TOK BILAN 

TA’MINLASh MANBALARI 

Bir postli va ko’p postli ta’minlash manbalari 

O‘zgarmas  tok  bilan  ta‘minlash  manbalari  ikkita  asosiy  gruppaga: 

aylanma  tipdagi payvandlash o‘zgartirgichlariga  (payvandlash  generatorlari)  va 

payvandlash  to‘g‘rilagich  qurilmalari  (payvandlash  to‘g‘rilagichlari)ga 

bo‘linadi. 

O‘zgarmas tok generatorlari ta‘minlaydigan postlarining soniga qarab bir 

postli  va  ko‘p  postli;  o‘rnatilish  usuliga  qarab  statsionar  va  ko‘chma; 

yuritmasining  turiga  qarab  elektrik  yuritmali  va  ichki  yonuv  dvigatelli 

generatorlar; konstruktiv bajarilishiga qarab bir korpusli va ikki korpusli bo‘ladi. 

Tashqi 

xarakteristikalarining 

shakliga 

qarab 

pasayuvchi 

tashqi 

xarakteristikali;  qattiq  va  qiyalab  pasayuvchi  xarakteristikali;  kombinirlangan 

tipdagi  (ular  universal  generatorlar  bo‘lib,  chulg‘amlarini  yoki  rostlash 

qurilmalarini  qayta  ulaganda  pasayuvchi,  qattiq  yoki  qiyalab  pasayuvchi 

xarakteristikalarni  hosil  qilish  mumkin)  payvandlash  generatorlari  bo‘lishi 

mumkin. 

Pasayuvchi  tashqi  xarakteristikali  generatorlar  eng  ko‘p  tarqalgan  bo‘lib, 

ular  quyidagi  uchta  asosiy  sxema  bo‘yicha  ishlaydi:  mustaqil  uyg‘otishli  va 

magnitsizlantiruvchi ketmaket chulg‘amli generatorlar; magnitlovchi parallel va 

magnitsizlantiruvchi 

ketmaket  uyg‘otish  chulg‘amlariga  zga  bo‘lgan 

generatorlar; qutblari bo‘lingan generatorlar. 

Pasayuvchi  xarakteristikali  bu  uch  tur  generatorlardan  birontasi  na 

texnologik,  na  energetik  va  na  og‘irlik  ko‘rsatkichlari  bo‘yicha  muhim 

afzalliklarga ega emas. 

Mustaqil  uyg‘otishli  va  magnitsizlantiruvchi  ketmaket  chulg‘amli 

generatorlar.  Generator  G  ikkita  uyg‘otish  chulg‘amiga  ega:  o‘zgaruvchan  tok 

tarmog‘i  va  yarim  o‘tkazgichli  to‘g‘rilagich  orqali  alohida  manbadan 

ta‘minlanadigan mustaqil uyg‘otish chulg‘ami MO‘Ch va yakor chulg‘ami bilan 

ketmaket  ulangan  magnitsizlantiruvchi  ketmaket  chulg‘am  Ms  Ch.  Mustaqil 

---

47 

 

uyg‘otish  zanjiridagi  tok  reostat  R  bilan  rostlanadi.  Mustaqil  uyg‘otish 

chulg‘ami  hosil  qiladigan  magnitaviy  oqimi  Vm  ning  yo‘nalishi 

magnitsizlantiruvchi  chulg‘amning  magnitaviy  oqimi  Fmsga  qaramaqarshi 

yo‘nalgan.  Salt  yurishda,  ya‘ni  payvandlash  zanjiri  uzuq  bo‘lganida, 

generatorning e. yu. k. quyidagi formula bilan aniqlanadi: 

E *q *S*F*n, 

bu erda E — e. yu. k.  (elektr yurituvchi kuch); S — generatorning doimiy 

tashkil  etuvchisi;  Fm—mustaqil  uyg‘otish  chulg‘amining  magnitaviy  oqimi. 

Zanjir berk bo‘lganida payvandlash toki ketmaket  chulg‘am MsCh orqali o‘tib, 

Fm  magnitaviy  oqimga  qaramaqarshi  yo‘nalgan  Fms  magnitaviy  oqimni  hosil 

qiladi.   Natijaviy   oqim1 Fnat oqimlarning ayirmasidan iborat bo‘ladi: 

Fnat* q* Fm -Fms 

Payvandlash zanjirida tok ortishi bilan Fms ham ortadi,. Fnat, e. yu. k. va 

generator  qismalaridagi  kuchlanish  esa  kamayib,  generatorning  pasayuvchi 

tashqi xarakteristikasini hosilqiladi. 

Bu  sistemadagi  generatorlarda  payvandlash  toki  reostat  R'  bilan  va 

ketmaket  chulg‘amni  sektsiyalarga  ajratish,  ya‘ni  ampero‘ramlari  sonini 

o‘zgartirish yo‘li bilan rostlanadi. 

Vatanimiz  sanoati  PSO120,  PSO500,  PSO800,  ASO2000payvandlash 

o‘zgartirgichlarini 

ishlab 

chiqaradi, 

ular 

mustaqil 

uyg‘otishli 

va 

magnitsizlantiruvchi  ketmaket  chulg‘amli  GSO120,  GSO500,  GSO800 

vaSG1000P generatorlari bilan komplektlangan. 

Ushbu  sxema  bilan  ishlaydigan  generatorli  o‘zgartirgichlarning  asosiy 

texnikaviy ko‘rsatkichlari 8- jadvalda keltirilgan. 

Qattiq tashqi xarakteristika hosil qilish uchun magnitsizlaydigan ketmaket 

chulg‘amlar mustaqil uyg‘otish chulg‘ami bnlan mos ravishda ishlaydigan qilib 

qayta  ulanadi.  PSG350,.  PSG500  payvandlash  o‘zgartirgichlari  tegishlicha 

GSG350 va; GSG500 generatorlari bilan birga shu sxema bo‘yicha ishlaydi. 

 

---

48