O`zbekiston Respublikasi Oliy va O`rta Maxsus Ta`lim Vazirligi Buxoro Davlat universiteti Iqtisodiyot va turizm fakul’teti Iqtisodiyot kafedrasi


 INSON KAPITALINING RIVIJLANISH MODELLARI



Download 0,92 Mb.
Pdf ko'rish
bet9/41
Sana03.07.2021
Hajmi0,92 Mb.
#108825
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   41
Bog'liq
inson kapitalining iqtisodiy tarbiya modeli

1.2. INSON KAPITALINING RIVIJLANISH MODELLARI 

Kapital  iqtisodiy  kategoriyasining  tahlillari  asosida  inson  kapitali 

konstepstiyasi  ham  asta  sekin  uzoq  tadqiqotlar  asosida  vujudga  keldi.  G`arb  va 

Rossiya  olimlari  iqtisodiy  maktablarning  bu  sohadagi  qarashlarini  tahlil  etib 

quyidagi xulosalarga kelingan. 

Birinchidan,  ilmiy  iqtisodiy  aylanma  (oborot)ga  shunday  asosiy  iqtisodiy 

kategoriyalar kiritildi: “Tirik harakatlanuvchi kuchlar”, “Ishlab chiqaruvchi ishchi 

kuchi”, “Ishchi kuchi”, “Kapital”. 

Ikkinchidan, o’sha olimlari tomonidan shunday fikr asoslandiki, inson sifati 

milliy iqtisod samaradorligining eng asosiy faktori bo’lib hisoblanadi. Insonlarning 

hosil  qilgan  qobiliyatlari  jamiyat  butun  boyligining  bir  qismidir.  Bu  qarash 

kelgusida  Rossiya  iqtisod  fanida  “malakali  ishchi  kuchi”  kategoriyasini 

rivojlantirishga  imkoniyat  berdi,  G`arb  iqtisodiy  fikrida  “Inson  kapitali” 

konstepstiyasi shakllandi.  

Uchinchidan,  ular  shunday  tezisni  ilgari  surdilarki,  shaxsning  asosiy 

sifatlari eng avvalo ta’lim va tarbiya tizimida shakllanadi. Bu tezis G`arbda inson 

kapitaliga  investistiya  sifatida,  Rossiya  iqtisodchilari  fikrida  ishchi  kuchini  ishlab 

chiqarish nazariyasi sifatida rivojlandi.

13

  



Hozirgi  zamon  menejmenti  ko’rsatadiki  hozirgi  ishlab  chiqarishni  o’z 

vazifasini  samarali  amalga  oshirilishining  asosiy  sharti  innovastion  jarayonlarga 

tayyor  ishchining  bo’lishidir.  Bu  jarayonni  aniq  tahlil  etish  uchun  “ishchi  kuchi 

sifati”  tushunchasi  kiritildi.  Bu  tushunchani  ko’pchilik  iqtisodchilar  ishchining 

ma’lumoti  va  kasbiy  malakaviy  darajasi  jihatidan  tayyorgarligi  deb  qaradilar. 

Masalan, B.L.Цipin ishchi kuchining sifatini tahlil etib unga ma’lumoti, kasbi, ish 

                                                           

13

  Сенков  В.А.  Человеческий  капитал  в  развитой  рыночной  и  переходной  экономике 



(вопроси теории). Диссертация. Москва: 2000, С. 38. 


14 

 

staji  (ixtisosligi  bo’yicha  va  umumiy),  yoshini  kiritgan.



14

  Hozirgi  mualliflar 

yuqorida ta’kidlangan sifatlar bilan birgalikda ishchi kuchining salomatligi, yoshi 

va  jinsini  kiritadilar.

15

  Bu  ijobiy  siljishdir,  chunki,  ishchi  kuchining  o’z 



imkoniyatlarini amalga oshirishi uni psixofiziologik xarakteri holatiga bog`liq. 

Inson  kapitali  tushunchasi  tadqiqotini  “kapital”  kategoriyasini  tahlilidan 

boshlash  maqbul.  Chunki  inson  kapitalini  tahlil  etuvchi  tadqiqotchilar  kapitalni 

turlicha sharhlaydilar. 

Kapitalni tahlilini birinchilardan bo’lib F.Kene boshladi. Siyosiy iqtisoddagi 

fiziokratlar  maktabi  xizmati  aslida  uning nomi  bilan boshlanadi. Kene  ishlarining 

ahamiyati  katta,  chunki  u  shunday  masalalarni  o’rgandiki,  keyinchalik  ular 

umumjahon tarixiy ahamiyatga ega bo’ldi. Fiziokratlar namoyandasi sifatida Kene 

erni  ishlov  berish  mehnatini  ishlab  chiqarish  mehnatga  kiritadi.  Kapital  ishlab 

chiqarish jarayonid vujudga keladi, deydi u. 

Keyinchalik  V.Petti  mehnat  barcha  boyliklar  asosi,  millat  boyligi  barcha 

moddiy  ishlab  chiqarish  jarayonida  vujudga  keladi,  moddiy  ishlab  chiqarish 

sohasidagi mehnat ham ishlab chiqarish mehnatiga kiradi degan fikrni ilgari suradi. 

Aholining siyrakligi kamligi davlat kambag`alligining asosiy manbai deydi u. 

Siyosiy  iqtisodni  shakllanishi  A.Smit  va  D.Rikardo  nomi  bilan  bog`liq. 

Aynan  A.Smit  millat  boyligi  kaliti  sifatida  kapitalni  jamlash  muammosi  va 

“kapital”  kategoriyasiga  e’tibor  qiladi.  U  millat  boyligi  darajasi  aholini  samarali 

mehnat bilan bandligi miqdoriga bog`liq deydi. 

“Kapital”  kategoriyasini  ko’rib  chiqib,  Smit  alohida  inson  yoki  jamiyat 

zaxirasini  tahlil  etadi,  chunki  undan  foyda  olib  bo’ladi.  Zaxiralar  ikki  qismga 

bo’linadi. “Zaxiraning foyda olishga mo’ljallangan qismi kapital deb nomlanadi. 

Ikkinchi qismi bevosida iste’mol uchun sarflanadi”.

16

 

                                                           



14 

Цыпин  Б.Л.,  черных  Н.Ф.  взаимосвязи  развития  средств  труда  и  уровня 

общеобразовательной подготовки рабочих //Социально-экономические проблемы рабочей 

силы при социализме.: Тез. Докл.-Л., 1972, С. 52-61. 

15

  Капелюшников  Р.И.  Экономической  подход  Г.Беккера  к  человеческому  поведению. 



//США: Экономика, политика, идеология. 1993, №3. С. 54.

 

16



 

Антология экономической классики. Т. 1. М., 1993, С. 308.

 



15 

 

Smit  iqtisodda  insonning  “tirik  ishlab  chiqaruvchi  kuch”  ekanligi  va 



mamlakat  iqtisodiyotida  birinchi  darajali  rolini  asoslab  bergan  edi.  “Foydali 

mehnatning  samaradorligining  oshishi  eng  avvalo  ishchining  chaqqonligi  va 

uddaburonligiga  keyinchalik  mashina  va  uning  ishlashi  vositasi  bo’lgan 

asboblarning yaxshilanishiga bog`liq”.

17

 

Smit  vaqtidan  ishchi  kuchini  sifat  qobiliyati  tahlili  va  shakllanishi  va  uni 



qo’llab quvvatlash masalasi “kapital” kategoriyasi bilan uyg`un tushadi. 

D.Rikardo  kapital  deganda  mehnatni  harakatga  keltiradigan  mamlakatning 

boyligining qismi bo’lgan va ishlab chiqarishda qo’llaniladigan: oziq-ovqat, kiyim-

kechak,  asboblar,  xom-ashyo,  mashina  va  boshqalarni  hisoblaydi.  U  ta’kid 

etgandiki:  “Bir  holatda  noto’g`ri  boshqarish  mulkka  ishonchsizlik  va  ma’lumotni 

etarli  bo’lmaganidan  yomonlik  kelib  chiqadi....  Boshqarish  tizimini  va  tahlilini 

yaxshilash lozim. Shunda kapital aholiga nisbatan albatta tezroq ko’payadi”.

18

 



A.Smit g`oyalarini Franstiyada tarqatgan yirik olim J.B.Sey edi. U “Traktat 

politicheskoy  ekonomii”  (Siyosiy  iqtisod  risolasi)da  shunday  yozadi:  “Kapital 

insonga xos bo’lgan uchta qobiliyat: oldinni ko’ra olish, aql bilan bilish va qanoat 

qilishga asoslanadi. Kapitalni tarkib ettirish demak kelajak avlod uchun zaxira, uy-

joy,  dam  olish,  bilim  olish,  erkin  bo’lish,  qadr-qimmat  uchun  tayyorlashdir. 

Kapital  boshqa  narsalardek  maxsulotdir,  lekin  u  kelajakka  qaratilgan”.

19

  Sey 


kapitalga  mehnatni  davomiyligini  ta’minlaydigan  mehnat  qurollari,  xom-ashyosi, 

zaxiralarini kiritadi. 

Sey inson tug`ilishi bilan ishlash uchun etarli bo’lgan qobiliyat va quvvatga 

ega  bo’lmaydi  degan  fikrlari  bor.  Insondagi  bu  qobiliyat  va  kuchlarni  har  yilga 

jamg`arma  natijasida  vujudga  keladi. bu  jamg`armadan  ketgan  mablag`  natijasida 

insonni  ishlab  chiqardilar,  qaysikim  u  jamlangan  kapitalni  namoyandasidir.  Sey 

o’sha paytdanoq ishlaydigan insonga diqqat bilan e’tibor berishga chaqirgan. 

Nemis  tarix  maktabi  namoyandalari  F.List  va  V.Rosherning  ham  bu 

masalada  xizmatlari  bor.  1841  yilda  yozgan  “Siyosiy  iqtisodning  milliy  tizimi” 

                                                           

17 

Антология экономической классики. Т. 1. м., 1993, С. 312.



 

18 


Антология экономической классики. Т. 1. М., 1993, С. 450. 

19

 СэйЖ.Б. Трактат политической экономии. М., 1896, С. 212. 




16 

 

asarida  List  yozadiki,  millat  o’z  ishlab  chiqarish  quvvatini  alohida  shaxslarning 



aqliy va jismoniy quvvatidan oladi. 

Nemis  tarix  maktabi  kapital  so’zidan  faqat  ishlab  chiqarishning  moddiy 

vositalarini  emas,  balki  ishlab  chiqarishning  aqliy  va  ijtimoiy  vositalarini  ham 

tushungan.  List  yozadi:  “Ma’lumki  qayerda  kapital  haqida  so’z  ketsa,  qanaqa 

kapital  haqida  so’z  ketayotganini  aniqlash  lozim:  moddiy  kapital  ishlab 

chiqarishning  moddiy  asboblarini  yoki  aqliy  kapital  –  axloqiy  va  jismoniy 

quvvatkim,  u  shaxsiy  bo’ladimi,  yo  shaxsning  ijtimoiy,  fuqaroligi  yoki  siyosiy 

mavqeidan olinadimi”.

20

  List kapital tushunchasini saqlashni taklif  etadi,  lekin bu 



kapitalni aqliy va  moddiy  yerni ishlash, sanoat va savdo moddiy kapitali, shaxsiy 

va  milliy  kapitalga  bo’lib  farqlash  lozim  deydi.  List  kapital  tushunchasini  keng 

tadqiq etadi. Moddiy kapitalni sanoat moddiy kapitali va  savdo moddiy kapitaliga 

ajratadi. Uning bu qarashlari kapital tushunchasini chuqur anglashga katta yordam 

berdi.  

List  yozadiki  Smit:  “Unutgankim,  o’zi  kapitalga  ta’rif  berganda  ishlab 

chiqaruvchilarning aqliy va jismoniy qobiliyatlarini ham nazarga olgan”.

21

 List bu 



g`oyasini  asoslaydi. Nyuton,  Uat,  Kepler  ishlab  chiqarish  samaradorligi  eshak,  ot 

ishlab  chiqarish  quvvatidan  yuqoridir.  List  millat  boyligi  Sey  aytganidek  boylik 

miqdori  bilan  emas,  balki  ishlab  chiqarish  kuchlarining  taraqqiyot  darajasi  bilan 

belgilanadi. 

Nemis  maktabi  namoyandasi  V.Rosher  kapital  deganda  kelgusida  ishlab 

chiqarish uchun saqlanadigan barcha narsani kiritadi. 

Kapitalni  tadqiq  etishda  eng  katta  xizmat  qilgan  Karl  Marksdir.  U  T-P-T, 

tovarni  pulga  va  pulni  tovarga  aylanishini  aytgan.  Keyin  esa  P-T-P

1

  –  tovarni 



sotish  uchun  ayriboshlagan  yozadi  va  uni  kapitalni  umumiy  formulasi  sifatida 

belgilaydi.

22

  U  o’zining  nazariyasini  “Kapital”  asariga  to’la  tahlil  etgan. 



“Qo’shimcha qiymat keltiradigan qiymat bu kapitaldir” deb K.Marks ta’rif beradi. 

 

                                                           

20

 Лист Ф. Национальная система политической экономии. Санкт-Петербург, 1841, С.270, 271. 



21 

Лист Ф. Национальная система политической экономии. Санкт-Петербург, 1841, С. 272. 

22

 Маркс К. Капитал.- Маркс К., Энгельс Ф.- Соч. Т.23.С. 141. 




17 

 


Download 0,92 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   41




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish