O`zbekiston Respublikasi Oliy va O`rta Maxsus Ta`lim Vazirligi Buxoro Davlat universiteti Iqtisodiyot va turizm fakul’teti Iqtisodiyot kafedrasi

qobiliyati  o’rtasida,  ikkinchisini  ikkinchi  darajali  deb  baholasalar  ham  analogiya 

o’tkazardilar. 

Iqtisodchilar  bahslarda  eng  avvalo  shu  masalada  kelisha  olmadilarkim, 

“Nimani kapital deb hisoblash kerak?” “Insonni jismoniy mavjudot sifatida kapital 

deyish lozimmi yoki insonni unumdor qobiliyatini kapital deyish kerak-mi? 

Inson kapitali masalasiga ilmiy qiziqish pasayishiga ob’ektiv sabab mavjud: 

olimlar 

intuzazmiga 

ijtimoiy-siyosiy 

quvvatlarning 

adekvat 

reakstiyasi 

kuzatilmadi. Tasdiq etish mumkin emaskim, rivojlangan mamlakatlar hukumatlari 

migrastiya,  sog`likka  muddatidan  oldin  o’limlarni  oldini  olish  va  ta’limga 

kiritilayotgan  investistiyalarning  iqtisodiy  foydasini  anglamas  edilar.  Agar  XVII-

XVIII  asrlarda  “kapitalning  umumiy  miqdoriga  inson  kapitali  10%  oshmagan 

bo’lsa  1913  yilda  u  33%ga  ko’tarildi.

6

  Ammo  hozirgi  zamon  investistion  siyosat 

nuqtai nazaridan bunday proporstiyalar juda ham qoniqarsizdir. 

                                                           

5

 Machlup F., Methodology of Economics and Other Social Sciences. New York: Academic Press., 

1978., ch.l 1. 

6

 Мельянцев А. Счастье от ума: вложения в человеческий капитал остаются самыми 

эффективными // Известия, 17.05.2000. 

---

9 

 

Yangi  asrning  boshida  hukumat  talablari  va  iqtisodiy  zaruriyat  asosida 

olimlar  tomonidan  har  bir  inson  va  butun  aholini  qiymatini  aniqlash  uchun 

urinishlar bo’ldi. Bunday tadqiqotlar ko’pincha nazariy ahamiyatga ega edi.  

Ba’zi mualliflar insonni kapital qiymatini baholashni birinchi jahon urushida 

yo’qotishlarni  baholashda  foydalandilar.  “Inson  –  bu  kapital  –  aytardi.  I.Giyot  – 

jamiyat  ham  o’limni  kamayishiga  manfaatdor  bo’lishi lozim.  Bu  faqat gumanitar 

emas,  balki  iqtisodiy  sabablarga  ham  bog`liq”.  E.Bogart  ta’kid  etardiki,  urushda 

yo’qolgan inson hayoti pul qiymati bahosi “shubhali statik o’rinli usuldir” deydi u 

va  hisoblaydiki,  urushda  yo’qolgan  hayotlarni  pul  qiymatini  bahosi  uning  katta 

iqtisodiy ahamiyatini ko’rsatadi”.

7

 

G.Boag  shunday  xulosa  qiladiki,  moddiy  va  inson  kapitali  o’rtasida 

mustahkam  analogiya  mavjud.  G.Boag  shuningdek  qayd  etadiki,  inson  kapitalini 

baholashda ish haqini kapitallashtirish usulidan foydalanish afzalroq, chunki uning 

yordamida moddiy narsalar qiymati aniqlanadi. N.Senior qayd etgan ediki, G.Boag 

birinchi  bo’lib,  ishlab  chiqarish  qiymati  bilan  inson  kapitalini  baholash  usulini 

qiyinligini aniqlagandi. Aniqi shuki ta’lim olish, yashash uchun kerakli xarajatlarni 

aniqlash  qiyin  bo’lgani  kabi,  har  bir  kishining  qobiliyatiga  ko’ra  foyda  olishini 

ham  aniqlash  og`ir.  “Sevish,  lazzatlanish,  faxrlanish,  bular  moddiy  boylik  ishlab 

chiqarishga uyg`un emas”.

8

 

XX  asr  boshida  ta’lim  iqtisodiyoti  va  chet  el  iqtisodiyot  fani  boshida 

Garvard universiteti professori dj.R.Uolsh turardi. U birinchi bo’lib kasbiy ta’limni 

AQSh  milliy  daromadiga  ta’sirini  hisoblab  chiqdi.  Bu  jarayonda  birinchi  marta 

“ishlab  chiqarishning  alternativ  saqlaguvchisi”  va  “vaqtga  nisbatan  beag  -  ezgu 

daromad  –  xarajat  afzalligi”  tushunchalari  qo’llanildi.  Bu  tushunchalar  hozirgi 

zamon inson kapitali tushunchalari sifatida keng qo’llaniladi.

9

 

                                                           

7

 Корицкий А.В. Введение в теорию человеческого капитала., Сиб УПК, www.sibupk.nsk.su 

8 

Корицкий А.В. Введение в теорию человеческого капитала., Сиб УПК, www.sibupk.nsk.su 

9

 Блауг М Методология экономической науки, или Как экономисты объясняют. Пер. с англ. / 

Науч. ред. и вступ. ст. B.C. Автономова. - М.: НП «Журнал Вопросы Экономики», 2004. с. 255-

258. 

---

10 

 

Dj.R.Uolsh  oliy  ta’limning  iqtisodiy  ahamiyati  masalasi  bilan  qiziqdi. 

Dj.R.Uolshning  ta’lim  iqtisodiyoti  sohasidagi  ishlari  faqatgina  o’sha  davr  uchun 

novatorlik ishi bo’lib qolmay kelgusi tadqiqotlar uchun amaliy ahamiyatga ega. 

Uolshning  amaliy  natijalari  va  nazariy  ishlanmalaridan  necha  o’n  yillar 

o’tgandan  keyin  T.Shulst  va  G.Bekker  inson  kapitali  nazariyasini  yaratishda 

foydalandilar. 

30-40-yillardagi  siyosiy  jarayonlardagi  keskinlik  va  ikkinchi  jahon  urushi 

nazariy ishlar va ularga talabni orqaga surdi. 

50-60-yillarga  kelib  inson  kapitali  nazariyasini  shakllanishi  uchun  ob’ektiv 

sharoit  yuzaga  keldi.  Ikkinchi  jahon  urushidan  keyin  malakali  kadrlar  defistiti 

(etishmasligi)  sezilib  mehnat  sohasiga  qiziqish  ortadi.  60-yillargacha  hatto 

rivojlangan  mamlakatlarga  moddiy  jamlanmaga  nisbatan  inson  kapitalini  jamlash 

sohasida ma’lum darajada orqaga qolish sezildi. 

Olimlar  diqqat  markazida  sifat  jihatidan  yangi  ishchi  quvvatini  vujudga 

keltirish, malakali kadrlarni shakllantirish va jamlash muammosi turardi. 

Ikkinchi shart-sharoit ilmiy-texnik inqilobning rivojlanishi bo’ldi. U jamiyat 

ishlab  chiqarish  kuchlarida  chuqur  o’zgartirishlar  kiritdi.  Qaysikim  iqtisodiyotda 

inson  shaxsi  roli  yuksaladi  va  ahamiyati  oshadi.  Aynan  shu  davrda  barcha 

rivojlangan  mamlakatlarda  o’rtacha  ta’lim  olish  yili  oshdi,  ishchini  kasbiy-

malakaviy  tayyorlash  iqtisodiy  o’sishning  eng  asosiy  faktorlaridan  biri  sifatida 

baholash boshlandi. 

Shuningdek  innovastion  axborot  sohaning  50-60-yillarida  tez  o’sishini  juda 

keskin tashqi siyosiy vaziyat va yirik davlatlar o’rtasida ilmiy sohada birinchilik va 

iqtisodiy jihatdan hukmdorlik uchun kurash ham taqozo etdi. 

Rivojlangan  ilg`or  mamlakatlarda  intellektual  ishlab  chiqarish  kuchining 

o’sishida  ma’lum  progress  bo’ldi.  Ijtimoiy  progressning  bosh  yo’nalishi  deb 

insonni  o’zini  ishlab  chiqarishni  samaradorligini  oshirish,  iqtisodiy  progressda 

ishchi  kuchidan  foydalanishni  samaradorligini  oshirish  mo’ljallandi.  Bular  fan, 

ta’lim,  sog`likni  saqlash  xizmat  sohasi  va  dam  olish  intensiv  o’sishini 

rag`batlantirdi. 

---

11 

 

Aynan  shu  davrda  g`arb  iqtisodiyot  fanida  inson  kapitali  konstepstiyasi 

vujudga  keladi  va  amerikalik  neoklassik  olimlar  “chikago  maktabi” 

namoyandalari:  G.Bekker,  B.Veyebrod,  E.Denisson,  Dj.Minster,  I.Fisher, 

M.Fridment,  T.Shulst  kabi  iqtisodiy  yo’nalishdan  turli  yillarda  Nobel  mukofoti 

lauriyati bo’lganlarning ishlari chop etildi. 

T.Shulst  ishlarida  tasvirlangan  inson  kapitali  konstepstiyasi  umumning 

diqqatini  o’ziga  jalb  etdi.  U  o’zining  asarlarida  inson  kapitali  konsepsiyasini 

yaqindan  yoritib  berishga  muvaffaq  bo’ldi.  G.Bekker  bo’lsa  inson    kapitali 

nazariyasini  ishlab  chiqdi.  Uning  ushbu  nazariyasi  o’sha  davrda  qisqa  fursatda 

shuhrat  qozondi.  Lekin  ular  ishini  va  yutuqlarini  ularni  tarbiyalagan  ilmiy 

maktabdan ayro tasavvur etib bo’lmaydi, ular bu maktab an’analarini davomchisi 

edilar va shunday bo’lib qoldilar. 

T.Shulstni inson kapitalini birinchi ochgan deb aytish mumkin emas, chunki 

Dj.Minsterning  1958-yilda  chop  etgan  maqolasidan  inson  kapitali  nazariyasini 

ko’rib chiqish boshlandi.

10

 

Bundan oldinroq inson  kapitali tushunchasi 1976-yilda iqtisodiyot  bo’yicha 

Nobel  mukofoti  lauriyati  bo’lgan  M.Fridmenning  pulning  miqdoriy  nazariyasi 

bo’yicha ishlarida uchraydi. U inson kapitalini monetar traktovkasini taklif etdi va 

uni inson tasarrufida bo’lgan mulkning bir qismi sifatida ta’rifladi.

11

 

T.Shulst  va  G.Bekkergacha  bo’lgan  ilmiy  maktabdagi  nazariy  ishlanmalar 

kelgusidagi  inson  kapitali  nazariyasining  metodologik  fundamenti  bo’lib  xizmat 

qildi. 

 Inson kapitali nazariyasining shakllanishida iqtisodiy o’sish qonuniyatlarini 

tadqiqotlari  muhim  rol  uynadi.  G.Bekker  shunday  sharhlardi:  “Asosiy 

harakatlantiruvchi faktor shu narsa bo’ldikim,  ko’pchilik mamlakatlarda jismoniy 

kapitalni  o’sishi  daromadning  nisbatan  ko’rinmaydigan  qismini  tashkil  etishini 

                                                           

10

 Mincer J. Market Prices, Opportunity Costs, and Income Effects // Measurements in Economics / 

Ed. by C.F. Christ et al. Stanford University Press, 1963. 

11

 Фридмен М. Количественная теория денег.- М.: Эльф-пресс, 1996. - 

594с. 

---

12 

 

angladilar.  Qoniqtiradigan  tushunchalarni  axtarish...  texnik  va  progress  va  inson 

kapitali kabilarga qiziqishni hosil qildi”

12

 

Shuning  uchun  iqtisodchilar  boshda  asosiy  diqqat  ob’ektlari  iqtisodiy 

o’sishga  ta’limni  ta’siri  bo’ldi.  Ta’lim,  o’sishning  vositali  manbai  sifatida 

sharhlanardi. 

 “Chikago maktabi”ning markaziy nazariy qoidasi iqtisodiy fanda neoklassik 

yo’nalishi  sifatida  iqtisodiy  jarayonlarni  individning  maksimallashtiruvchi 

tamoyillar  asosida  tushuntirishdir.  “Chikago  maktabi”  konstepstiyasi  taxmin 

qiladiki,  ta’lim,  sog`liqni  saqlash,  migrastiya  va  faoliyatning  boshqa  shakllariga 

xarajatlar  rastional  asosida  o’ylab  hisob-kitob  qilib  amalga  oshiriladi.  Keng 

ma’noda inson kapitali insonga bilim olishi, sog`liqni saqlash, migrastiya baho va 

daromadlar  haqida  axborotni  izlashga  ajratiladigan  investistiya  yo’li  bilan 

shakllanadi. Bunda asosiy e’tibor miqdoriy tahlilga berilgan. 

Shunday  qilib,  inson  kapitali  nazariyasining  shakllanishida  XX  asrning  60-

yillarida barcha zaruriy sub’ektiv va ob’ektiv shart-sharoitlar vujudga keldi. 

Inson  roli  va  uning  bilimi  va  qobiliyatlari  haqida  qayta  fikrlashga 

chaqiruvchi zaruriy ob’ektiv shart-sharoitlar quyidagilar edi: 



 

Jamiyat  ishlab  chiqarish  kuchlari  tarkibi  va  kombinastiyasida  ob’ektiv 

o’zgarishlar; 



 

XX asr o’rtalaridagi ilmiy-texnik inqilob; 



  Fanni bevosita ishlab chiqarish kuchiga aylanishi; 



  Ishlab  chiqarish  va  boshqaruv  jarayonlarini  intellektuallashuvi  va 

axborotlashuvi. 

Inson  kapitali  nazariyasi  shakllanishini  sub’ektiv  shart-sharoitlari 

quyidagilardir: 



  Iqtisodiy nazariya va siyosiy iqtisodni ichki rivojlanishi; 

                                                           

12 

Becker G. Human Capital and the Personal Distribution of Income: An Analytical Approach. 

Woytinsky Lecture, N 1/ IPA., UM, 1967.  p-1. 

---

13 

 



  Ishlab  chiqarish  rivoji  manbaini  faqat  moddiy  sharhlashdan  ishlab 

chiqarish kuchlari progressi, ilmiy, aqliy intellekt va inson qobiliyati bunyodkorlik 

g`oyalarini xarakterlashga o’tish.