O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

8-§. Affikslarning shakl va ma’no turlari. 
Affikslar ham so‘zlar singari shakl va ma’no
munosabatiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Omonim affikslar
shakli bir xil bo‘lib, ma’no va vazifasiga ko‘ra bog‘lanmaydigan 
qo‘shimchalardir. Omonim affikslar qo‘shimchalarning vazifasiga ko‘ra turlari doirasida quyidagi 
ko‘rinishda uchraydi: 1) so‘z yasovchilar doirasida: 
-ki: tepki-ot yasovchi, kechki-
sifat yasovchi; 2) 
shakl yasovchilar doirasida: 
-ish: oqish
-sifatning daraja shakli, 
tortish-
fe’lning harakat nomi shakli; 
3) so‘z o‘zgartuvchilar doirasida: 
-ng: olmang
-egalik qo‘shimchasi, bording-tuslovchi qo‘shimcha; 
4) so‘z yasovchi va shakl yasovchilar doirasida: 
-ma: bo‘g‘ma- (ilon)
sifat yasovchi, 
qatlama
-ot 
yasovchi, 
ketma
– fe’lning bo‘lishsiz shakli; 5) so‘z yasovchi va so‘z o‘zgartuvchilar doirasida
:-im:
qultum-
ot yasovchi, 
kitobim
-egalik qo‘shimchasi. Ba’zan o‘zakdosh so‘zlar ham omonim affiks 
qabul qilib shakldoshlikka ega bo‘lishi mumkin. Masalan, 
qatla 
fe’liga so‘z yasovchi va shakl 
yasovchi omonim qo‘shimcha 
–ma
qo‘shilishi bilan 
qatlama
(ot) , 
qatlama
(fe’lning bo‘lishsiz 
shakli) kabi shakldosh so‘zlar hosil bo‘ladi.
2. Sinonim affikslar
shaklan har xil umumiy ma’nosi bir xil bo‘lgan qo‘shimchalardir. Masalan: 
-li\-dor
: 
unumli-unumdor.
Affikslar sinonimligi qo‘shimchalarning vazifasiga ko‘ra barcha turlari 
doirasida uchraydi: a) so‘z yasovchilarda
:-siz\-no
ma’nodoshligi asosida: 
o‘rinsiz - noo‘rin, -li/-ser
ma’nodoshligi asosida: 
g‘ayratli - serg‘ayrat
; b) shakl yasovchilarda: 
-ish\ -imtir
ma’nodoshligi 
asosida: 
oqish-oqimtir
, 
-qar\-kar\-qaz\-kaz
ma’nodoshligi asosida: 
qutqar - qut+qaz, o‘tkaz-o‘tkar, -
lar\ ish
ma’nodoshligi asosida 
kelishdi-keldilar
; v)so‘z o‘zgartuvchilarda: 
-ning\-dan
ma’nodoshligi 
asosida
: mehmonlar +ning|| +dan kattasi
.
Shuni ham qayd etish lozimki, sinonim qo‘shimchalar barcha so‘zlarda birdek ma’nodoshlikka 
ega bo‘la olmaydi. Masalan, 
noo‘rin-o‘rinsiz 
so‘zlarida 
–no
va 
–siz
o‘zaro ma’nodosh, biroq 
tanish, 

---

68 
ma’lum
kabi so‘zlarga bu sinonim qo‘shimchalardan faqat 
-no
affiksini qo‘shib ishlatish mumikin. 
Chunki 
tanishsiz, notanish
sifatlari o‘zaro sinonim bo‘la olmaydi, 
ma’lumsiz
shaklida esa sifat 
yasalmaydi