O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

MA’RUZA 
6.1. Morfemika 
1§.Morfemika
so‘zningma’noliqismlarihaqidagita’limotdir.So‘zningengkichikma’noliqismimorfema
deyiladi. Masalan, 
bog‘larimizning
so‘ziquyidagima’noliqismlardaniborat: 
bog‘ - lar - imiz - ning
. 
Morfemalarningharbiriso‘zdoirasidao‘zigaxosma’noifodolovchibirlikdir.Ularniyanabo‘laklargabo‘lin
ishimazkurma’nolarningyo‘qolishigaolibkeladi.Demak,morfemaso‘zningengkichikbo‘linmasma’noli
qismidir. Morfemalardastlabikkigabo‘linadi:1) o‘zakmorfema; 2) affiksmorfema. 
2§O‘zak
so‘zdaalbattaishtiroketadigannutqdayakkaholdaqo‘llanishimumkinbo‘lganvamustaqillug‘avi
yma’noifodalashxususiyatigaegabo‘lganmorfemadir. Masalan,
ishchi, ishla, ishchan, 
ishsiz
so‘zlaridagi
ish
o‘zakmorfemadir.
3-§. 
Affikslar
(qo‘shimchalar) 
yakkaholdalug‘aviyma’noifodalamay,
o‘zakkaqo‘shilibuningleksikyokigrammatikma’nosinishakllantirishdaishtiroketadiganmorfemadir.Ma
salan, 
ish, odam, daraxt
kabinarsanominibildiruvchio‘zaklarga - chi||ishchi, -garchilik||odamgarchilik, 
-zor||daraxtzorkabiaffikslarqo‘shilishibilanmazkurso‘zlarninglug‘aviyma’nolari; 
ularga
ish+ning, 
odam+lar+dan,daraxt+lar+imiz
kabiaffikslarqo‘shilishibilanesaso‘zlarninggrammatikma’nolarishak
llangan.
4§.So‘znimorfemalargaajratishda
so‘ztarkibidagima’noliqismlarninghozirgitildaleksikyokigramma
tikma’nonivujudgakeltirishinuqtainazaridanyondashiladi. Xususan, o‘zaksifatidaajratiladiganqism, 
bugungitildama’nogaegabo‘lishi, 
buma’noturliqo‘shimchalarasosidashakllangano‘zakdoshso‘zlarbilanbog‘lanaolishilozim. 
Masalan: 
yig‘+im, yig‘+iq, yig‘+ma, yig‘+in+di 
kabilar. Affiks sifatida ajratiladigan qism esa turli 
o‘zaklarning leksik va grammatik ma’nolarini shakllantirishda ishtirok eta olish, ya’ni takror 
qo‘llanish xususiyatiga ega bo‘lishi lozim. Masalan: 
ter+im, o‘r+im, bos+im
kabi. Shu bois ba’zi 
so‘zlar tarkiban o‘zak va affiks morfemadan iboratdek ko‘rinsa ham, ular qismlarga ajratilganda 
takrorlanuvchi ma’noga ega bo‘lmasa, bitta ma’noli qism hisoblanadi. Masalan:
quloqchin, tirik
so‘zlarini 
quloq+chin, tir+ik
kabi ma’noli qismlarga ajratib bo‘lmaydi. Shuningdek, tarixan ikkita 
ma’noli qismdan iborat bo‘lib, hozirgi paytda ma’noli qismlar tushunarsiz holga kelib qolganda 
ham bunday so‘zlar bitta morfema sifatida baholanadi: 
bugun (bu+kun), yuksak (yuk+sa+k), qattiq 
(qat-iq).