Toshkent Tibbiyot Akademiyasi

Toshkent Tibbiyot Akademiyasi

Yuқumli va bolalar yuқumli kasalliklari kafedrasi

MAVZU: Epidemik parotit, tepki. Kўkyўtal.

Tibbiy-profilaktika va davolash fakultetlarining 5 kurs talabalari uchun ma’ruza

MAVZUNING DOLZARBLIGI.Oxirgi yillarda tepki kasalligigining kўp uchrashi kuzatilmoқda tepki va kўkyўtal қўzҳғatuvchisi ўspirin va kichchik yoshdagi bolalarni xam zararlamoқda.

Tepki virusli kasalliklar ichida kўp tarқalgan kasallik қatoriga kiradi.Tepki kasalligida ўlim xolatlari juda kam kuzatilsada,lekin kўp xollarda karlik,uruғdon atrofiyasi kkeyinchalik azospermiyaga olib keluvchi noxush asoratlar beradi.

Kўkyўtal xam dunyoda kўp tarқalgan kasallik bўlib yiliga 60 mln kishi kasallansa ulardan 600 ming kishi nobud bўladi.Kўkyўtal bir kunlik chaқaloқni xam ayab ўtirmaydi.

TARBIYaVIY AXAMIYaTI: Talabalarni bemorlarga nisbatan vatanparvarlik va kasbiy ruxda tarbiyalash.

MA’RUZA MAKSADI: Tepki tarkalishi bilan talabalarni tanishtirish, uning etiologiyasi, epidemik jaraenning boskichlari, patogenez asoslari klinik tasnifi, klinik kechuvi, tashxisoti va davolash asoslari xakida ma’lumotlar berish.

MA’RUZA REJASI: 1. Kirish – 2min.

2. Tarixiy ma’lumotlar – 2min.

3. Etiologiya va epidemiologiya – 5min.

4. Patogenez va patanatomik boskichlari 5min.

5. Klinika – 15min.

6. Tashxisot – 5min.

7. Davolash – 6min.

8. Profilaktikasi – 5min.

MA’RUZA MATNI

Epidemik parotit - bu lixoratka, umumiy intoksikatsiya, sulak, kukrak, jinsiy, oshkozon osti va boshka bezlar xamda MNS.ning zararlanishi Bilan kechuvchi utkir virusli kasallikdir.

Tarixiy ma’lumotlar. Tepki aloxida kasallik sifatida eramizdan avvalgi v- asrda Gippokrat tomonidan ajratilgan va yozib koldirilgan.

Hemilton (1790) MNS.ning zararlanishi va orxitni kasallikning bir belgisi sifatida karagan.

N. F. Filatov (1908) tepkida fakat sulak bezlarigina emas, jinsiy bezlar xam zararlanishini aytgan.

Etiologiyasi. Virusni 1943 yilda Jonson va Gudparer tomonidan topilgan. Kasallik kuzgatuvchisi Pnemophilus parotidis xisoblanib paramiksoviruslar guruxiga kiradi. Kattaligi 35 -540nm. Tozalangan preparatda elektron mikroskopda virus kismlari gumbazsimon, yassi, uzunchok va notugri shaklda.

Virus RNK tutadi. Tashki kobigi oksil, uglevod va lipid molekulalaridan iborat.

Virus ikki xil antigen tutadi: antigen V (infeksion) virion bilan boglangan bulib razmeri kattarok, eritrotsitlarga adsorbsiyalanadi va ularni aggyutsinatsiyalaydi. Antigen S esa mayda eruvchan bulib (noinfeksion), eritrotsitlarga adsorbsiyalanmaydi va gemaggyutsinatsiya bermaydi.

Virusni antigenlari stabil. Antigenlar neytrallovchi va komplimentni boglovchi antitelalar ishlab chikazilishiga sabab buladi. Bundan tashkari virus allergen tutadi, kaysiki teri ichki sinamalari kuyishga imkon beradi.

Labarator xayvonlar tepki virusiga sezgir emas. Fakat maymunlarda tepki kasalligini kuzatish mumkin. Tovuk embrionining suyukligida yaxshi kupayadi. Tepki virusi chidamsiz

t q Q70⁰ da 10 minutda aktivligini yukotadi. Ultafiolet nurlarida 1-3 kunda uladi. 0,25-0,5% formalin, 1% lizol, etil spirtida virus parchalanadi. Past temperaturaga chidamli tq -40⁰S da 9 oygacha saklanadi.

Epidemiologiyasi. Kasallak manbai fakat odam (manifest va inapparant shaklidagi) odam xisoblanadi. Kasallik yukish davomiyligi yashirin davrining oxirgi kunlaridan, kasallikning 10 - kunigacha davom etadi. Kasallikning klinik belgilarisiz kechayotgan bemorlar epidemiologik axamiyati katta, chunki ularga erta tashxis kuyish kiyinligidan ular boshkalardan ajratilmaydi ( izolyatsiya kilanmaydi). Bemorda klinik belgalar yokolgandan sung atrofdagilarga kasallikni yuktirishi tugaydi.

Virus asosan xavo-tomchi yuli bilan yukadi. Ayrim xollarda ifloslangan uyinchoklar orkaliy xam yukishi mumkin. Kamdan-kam xollarda onadan xomilaga utishi mumkin(vnutri utrobno’y). Kasallikga moyillik nisbatan yukori, ya’ni moyillik indeksi 0,7ga teng. Oxirgi un yillarda tepki kasalligi kup uchrayapti. Xavo tomchi infeksiyalari orasida ikkinchi uringa chikib oldi. Kuprok 1-1.5 yoshlarga kasallikning 95% tugri keladi.

Kasallikning xarbiy kismda soldatlar orasida epidemik tarkalishi kup kuzatilgan. Ugil bolalar kizlarga nisbatan 1.5 baravar kup kasallanadilar. Kasallik mavsumiylikga ega, ya’ni kasallikning yukori kursatkichi mart-aprel oylariga tugri kelsa, past kursatkichi iyul-avgust oylari. Davriyligi 2-3 yil.

Tepki kasalligi sporadik va epidemik tarkalgan xolda uchrashi mumkin.

Bolalar muassasalarida epidemiya 70-110 kungacha davom etishi mumkin va 4-5 tulkinli buladi, yashirin davriga mos ravishda.

80-90% kattalar konida tepki virusiga karshi antitelalar aniklash mumkin. Bu tepki kasalligini kup tarkalganligadan dalolat beradi (25% kishilarda inapparant shakilda kechadi). Kasallik utkazgandan sung mustaxkam immunitet koladi.

1- xaftaning oxiridan antitela paydo buladi. Kasallikning 2-3 chi xaftalarida antitela maksimal darajaga chikadi. A 3-4 xaftasidan boshlab antitelalar bir oz pasayadi va kup yillar saklanib koladi. Kayta kasallanish 0.4-1.1% xollarda kuzatish mumkin. Tepki virusiga karshi antitela platsintar barerdan utish xususiyatoga ega. Ondan passiv immunizatsiya uli Bilan bolaga utgan Ig G bolanig organizmida 7-9 oygacha saklanib turadi. Ayrim xollarda passiv immunizatsiya xisobiga bolada kasallik simptomsiz kechib mustaxkam aktiv immunitet paydo bulishi mumkin.

Patogenezi. Kasallikning patoginezi xozirgacha chukur urganilmagan. Kuzgatuvchining kirish darvozasi ogiz, burun, yutkun shillik pardalari, murtak bezlari, kuz kon’yuktivasi xisoblanadi. N.F. filatovning aytishicha virus kulok oldi beziga stenonov kanali orkali emas, balki kon orkali boradi.

Virus epitelio-, neyro- va visseriotropligi sababli bez tukmasi tutgan xamma organlar, M.N.S, jigar, nafas organlari, siydikchikaruv organlari xam patologik jarayonda ishtirok etadilar.

Virus sulak bezlariga tuplanib ikkinchi bor konga utadi va virusemiya yana kuchayadi.

Virusemiya davrida viruslar gematoensefalolitik bar’erni kesib utib subaraxnoidal bushlikka utib serozli meningit yoki meningoensefalit keltirib chikarishi mumkin.

Subaraxnoidal bushlikda viruslar tuplana boradi.

Viruslarni subaraxnoidal bushlikda tuplanishi vakti xar xil buladi. (35 kungacha) . Shu sababdan meningit xar-xil vaktlarda (davrlarda) rivojlanishi mumkin. Ayrim olimlarning aytishicha, (Jerken -1966) meningit virusni tugridan – tugri yoki allergik xolatlar keltirib chikarishi xisobiga rivojlanishi mumkin.

Epid parotitda serebral yoki radikulnevrotik sindromlarning kech paydo bulishi allergik komponentlarning mavjudligidan dalolat beradi. (5-11 kunlar)

Oshkozon osti bezidagi uzgarishlar tulik urganilmagan. Oshkozon osti bezi kattalashgan, kizargan,atsinuslari shishgan. Xujayra yadrolari yaxshi buyalmaydi. Kupchili xajayralarda vakuollar paydo buladi. Chikaruv kanallarining (protoklarning) shishi xisobiga Langergans orchasi kichrayib koladi.

Epidparotit viruslarini fakat konda, sulak bezlaridagina emas, balki, testikulyar tukimada, oshkozon osti bezida va emizikli ayol sutida xam ajratib olish mumkin.

Epid parotitda organizmda spesifik antitelo (neytrallovchi va komplement boglovchi va x.k.) paydo buladi va allergik xolat (perestroyka) uzok muddatga saklanib koladi - umrbod.

Klinikasi.

Kasallikning yashirin davri 11-30 kun, urtacha 18-21 kun. Yashirin davrining davomiyligi makroorganizmlarning xolati va kuzgatuvchining biologik xususiyatiga boglik. Ayrim xollarda 1-2 kun prodromal davr kuzatiladi. Bu davrda bemorda umumiy darmonsizlik, charchash, xolsizlik,ishtaxa pastligi, et uvishish, bosh ogrigi, uykusining buzilishi, goxida yukori xarorat, buyin va boshka mushaklarda, bugimlarda ogrik kuzatiladi.

Tipik kechgan xollarda kasallik utkir boshlanibtana xarorati 38-39° S gacha kutariladi. Lixoradka davrining davomiyligi kasallikning klinik shakliga boglik. Avval bir tomonlama, keyinchalik ikkinchi tomon kulok oldi bezi shishadi va ogrik paydobuladi. Jarayonga boshka sulak bezlari xam kushilishi mumkin, masalan: submaksilyar, sublingval, bundan tashkari oshkozon osti, jinsiy va boshka bezlar. Kulok oldi bezining zararlanishi birlamchi va xos belgisidir. Bezlarning zararlanishi xisobiga ogiz bushligi shillik pardalarida uzgarishlar kuzatiladi. Ya’ni Stepanov protoki ochiladigan joyda shish va atrofidagi shillik parda giperemiyasi kuzatiladi.- Simptom Mursona.

Goxida murtak bezlari shishi va giperemiyasi kuzatiladi. Jinsiy bezlar, til osti , oshkozon osti bezlarining aloxida zararlanishi kam uchrasa; kulok oldi va jag osti bezlari zararlanishi kup uchraydi.

Buzli organlarning zararlanishi birlamchi (viruslar birinchi shu bezlarda tuplanadi) va ikkilimchi buladi.

Oshkozon osti bezi zararlanganida korindaogrik, kungil aynash, kusish, ich surishi yoki kotishi mumkin. Ayrim xollarda jigar va talok kattalashadi, ya’ni perenximatoz gepatitni berishi mumkin. Bunda subklinik, engil sarigli va sarigsiz shaklda kechadi. Jarayonga vegetativ nerv sistemasi xam kushiladi. Bunda yurak tonlari bugiklashuvi, sistolik shovkin, brodikardiya AKB pasayishi.

Kupchilik xollarda MNS zararlanadi. – serozli meningit, meningoensefalit, nevritlar, poliradikulonevritlar kuzatiladi. Kasallik oddiy kechganda urtacha 8-10 kun davom etadi. Lekin boshka bezlarning birin-ketin jarayonga kushilishi xisobiga kasallik tulkinsimon kechishi mumkin. Kasallik tuzalish bilan tugaydi.

Endomik parotitning klinik tasnifi. (N.I.Nisevich, 1967)

1. 
   Ogirligiga karab:
   
   1. 
      Tipik shakli:
      

a) Bez shakli. Bunda bez organlarning (parotitis

submaxillitis, panoreatitis va boshkalar) cheklangan.

b) Asab shakli. MNS sining cheklangan zararlanishi. ( izolirovannoe porajenie)- serozli meningit, meningoensefalit)

v) Aralash shakli: MNS va bez a’zolarning birgalikda zararlanishi.

2. Atipik shakli.

a) Uta engil (stertaya).

b) Klinik belgilarisiz.

2. 
   Ogirligiga karab:
   
   1. 
      Engil.
      
   2. 
      Urta ogir
      
   3. 
      Ogir.
      

Ogirlik kursatkichlari.

1.Bezlarning zararlanish darajasi: bitta yoki bir nechta bezlarning zararlanishi, bezlardagi ogrikning kuchliligi, shishning katta-kichikligi.

2. MNS ningzararlanish darajasi - meningik va meningoensefalitik belgilarning yakkolligi.

3. Umum inteksikatsiya darajasi – tana xaroratining yukoriligi, umumiy axvolining uzgarishi.

Kasallikning engil shaklida intoksikatsiya belgilari yuk yoki sust. Tana xarorati 37°-38°, kasalning umumiy axvoli konikarli koladi. Bezlardagi shishi va ogrik kuchsiz. Bosh ogrigi, kungil aynish va kusish kuzatilishi mumkin. Asoratlari yuk. Kasallik 5-7- kun davom etadi.

Epidparotitning urta ogir kechgan shaklida febral temperatura(38°-39,9°S) va yukori, uzok lixoradka, umum intoksikatsiya belgilari ( kaltirash, bosh ogrigi, artralgiya mialgiya ) sulak bezlarining shishishi, kupincha shishi tomonlama xamda ayrim asoratlari bilan kechishi mumkin. Bemor darmonsiz, bushashgan, bezlar paypaslaganda ogrikli. MNS zararlanganini kursatuvchi belgilar: kup kusish, tirishish, bezovtalik, alaxsirash (zatemnenie soznaniya). Kasallik 2 xafta va undan ortik chuzilishi mumkin.

Ogir shakllarida kuchli intoksikatsiya tana xarorati 40°S va undan yukori. 2 xafta va undan ortik kunga. Bir vaktda bir nechta bez zararlanadi. Ular atrofidagi teri osti kletchatkalar shishgan. Kup kusish tirishish, bezovtalik, brodikardiya, gipotoniya, yurakda sistolik shovkin kuzatiladi. Epid parotitning ogir shakli 2-3 xaftadan kuprok davom etadi. Kupincha tuzalish bilan tugallanadi. V.Ya.Negresku, A.S.Kozlyuk (1974) uta engil (sterto’y) abortiv va subklinik shakllaridan tashkari uta ogir epid parotitlarni xam kuzatganlar. Odatda kasallikning bu shakli lokal uzgarishlar sust lekin, umum intoksikatsiya belgilari kuchli bulgan. Bunday kasallarga tashxis kuyish juda kiyin bulib kasallikning birinchi kunlaridayok ulim bilan tugaydi. Uta ogir shakli bilan kasallanganlar ikkinchi kuni ulganlar patalogoanatomik tekshirilganda sulak bezlari kanallarida (protokov) epiteliyasining erta nekrozi kuzatilgan.

Epidparotitning atipik shakli engil kechishi bilan xarakterlanadi. Engil (stertaya forma) shaklida bemorning umumiy axvoli uzgarmaydi, tana xarorati me’yorida, bezlar biroz shishgan, odatda bir tomonlama.

Simptomsiz shakli fakat serologik tekshiruvda aniklanadi, chunki klinik belgilari yuk.

Engal va simptomsiz kechganda bemor izolyatsiya kilinmaydi va u kasallik manbai sifatida saklanib koladi.

Kasallik odatda bir tomonlama boshlanib 1-7 kundan sung ikkinchi tomonga utishi mumkin.

Chaynaganda bemorlarni ogrik bezovta kiladi. Bir vaktning uzida kulok suprasi oldi, orkasi va pasti shishadi. Kulokning yumshok pastki kismi urtada koladi. Surgichsimon usimta bilan pastki jag suyagi usitmtasi oraligidagi chukurcha tekislanib koladi. Shish tez kattalashadi. Goxida kulok oldi bezi birdan kattalashadi, ya’ni prodromal belgilarisiz. Uxlayotganda soglom uxlab, ertalab turganda katta shish buladi, chaynaganda, yutinganda, xatto gapirganda bir oz ogrik buladi. Shish usti terisi taranglashgan, okish. Goxida reflektor trizm kuzatiladi. Shish terisining giperemiyasi kam kuzatiladi. Shish yumshok xamir konsistensiyasida buladi.

N.F.Filatov (1895) epidemik parotitga xos bulgan ogrik nuktalarini aniklagan. Bular: Kulok yumshok kismining oldva orka tarafida xamda surgichsimon usimta bosilganda ogrik paydo bulishi, bez xaltasidagi nervlar xisobiga.

Epidparotit bir tomonlama bulsa bemor boshini usha tomonga egadi. Ikki tomonlama bulsa boshi urtada bulib, «nok» shaklini oladi. Shish odatda 5-10 kun saklanadi. Goxida kasallikning 2-3-kunlari yukoladi. Bezlarningsekretor faoliyati buziladi. Bez faoliyatining tiklanishi klinik tuzalishdan ortda koladi. Orxit odatda kulok oldi bezi shishgandan bir kancha vakt utgandan sungpaydo buladi, ya’ni tana xarorati normallashganda yoki pasayayotganda, kulok oldi bezi shishi kaytganda. Ayrim xollarda birlamchi orxit kuzatilib sung kulok oldi bezi shishadi yoki ikkalasi baravar boshlanadi. Bu virouslarning tugridan tugri testikulyar tukimaga ta’siri xisobiga kuzatiladi. Orxit 28% ikki tomonlama bulishi mumkin.

Orxit rivojlanayotgandatana xarorati yana 39-40°S ga kutariladi. Ishtaxa yukoladi, kuchli bosh ogrigi, bugimlarda ogrik,chovda ogrik tuxumga irradiatsiyalanuvchi. Tuxum 2-3 baravar kattalashadi, ogrikli buladi. Terisi yupkalashib giperemiyalanadi. Bunday belgilar 2-3 kundan sung asta-sekin kamaya boradi. 8-15 kundan keyin shish butunlay surilib ketadi. Kupchilik xollarda orxit tuzalish bilan tugaydiyu. Ayrim xollarda tuxum atrofiyaga uchrashi mumkin, ya’ni utkir davridan 1-2 oydan sung tuxum yumshayib 1G’3 kismiga kichrayibketadi. Uningfaoliyati buzilishi xisobiga azospremiya kuzatiladi. Parotit etiologiyali orxitni agar kulok oldi bezi shishi bilan birga kelsa tashxis kuyish kiyin emas. Lekin parotitli orxit kulok roldi bezi shishisiz rivojlansa, fakat laborator usulda tashxis kuyish mumkin.

Parotitli prostatit 15% xollarda uchraydi. Bunday prostatit kasalltkning 6-10- kunlari kuzatiladi. Chotlar orasida gashga teguvchi sezgi, ogrik; chotlar orasida va orka chikaruv atrofida nokulay sezgi va ogrik kuzatiladi .

Yosh ayollarda va balogat yoshiga etayotgan kizlarda tuxumdon soxasida ogrik kuzatiladi. Odatda kasallik utkir boshlanib tana xarorati tez kutariladi. 5-10 kunlardan sung bu belgilar yukoladi.

Parotitli oofarit ayollarda bola kurmaslikka sabab buladi.

Erkak va ayollarda xam parotitli mastitlar kuzatilishi mumkin. Lekin bu bezlarda yiringlanish kuzatilmaydi. 4-5 kunlardan sung jarayon tugaydi.

Parotitli tireoiditlar va dakrioadenit (kuz yoshi bezi) lari kulok oldi bezlari kattalashuvi bilan birga yoki aloxida kuzatilishi mumkin. Bu xollarda kuz kosasida ogrik, kovok shishishi, kizarishi kuzatilib togaysimon konsistensiyada buladi.

Yu.V.Ignateva (1974) ma’lumoticha, parotitli utkir pankreatit 51% xollarda uchraydi, nisbatan bolalarda kup.

Parotitli utkir pankreatitga xos bulgan belgilar - kindik atrofida mijib yoki belbogsimon kuchli ogrik. Ogrik goxida korinning chap yukori kvadrantiga va belga irradiatsiyalanishi mumkin. Xamma xollarda lixoradka va kungil aynash, takroriy kusishlar kuzatiladi. Kusish kupincha naxorda kuzatiladi. Bemor ishtaxasi yukolib, kabziyat yoki ich surishga uchrashi mumkin.

Puls tezligi temperaturadan orkada koladi. Korin paypaslanganda kuchli ogrikli va mushaklar taranglashgan buladi. Pankreatit surunkali shaklga utishi xam mumkin.

Pankreatit belgilari 5-10 kun davom etadi va kasallik kanday tez boshlangan bulsa shunday tez tuzaladi.

Ayrim xollarda kasallikning 25-25-kunlari parotitdan sunggi giperglikemiyali diabet rivojlanadi. Oshkozon osti bezining bezining insulyar apparati zararlanmaydi. Lekin oshkozon osti bezi shishishi xisobiga pankreas chikargan sekretlarning chikishi kiyinlashadi va konda, siydikda diastaza oshadi.

Goxida kon va siydikda sulak bezlarining amilazalari oshadi. Bunga sabab sekretlarning ogiz bushligiga okib chikishi kiyinlashuvi.

Ayrim xollarda pankreatitning klinik belgilari bulmay fakat laborator tekshiruvda konda va siydikda diastaza oshganini kuzatish mumkin. Bu laborator tekshiruv parotitning atipik shakllarini tashxislashda axamiyatli.

Z.P.Semenova, Yu.V.Ignatova (1977) larning kuzatishlaricha, 71% xollarda epid parotit MNS zararlanishi bilan kechadi, ya’ni serozli meningit, meningoensefolit, ayrim bosh miya nervlarining nevritlari, poliradikulonevritlar kurinishida.

Meningit belgilari kulok oldi bezi shishgandash keyin 3-30- kunlarida kuzatiladi. 20% xollarda baravar keladi. 5% xollarda esa parotit rivojlanishidan oldin keladi.

Miya pardaarining zararlanishi odatda tana xaroratining kayta kutarilishi, bosh ogrigi, uykusizlik, bradikardiya va kup kusish belgilari bilan kuzatiladi.

Bosh ogrigi odatda peshona va chakkada, kuz kosasi va sokkasidagi ogrikdan boshlanadi. Shular bilan birga ensa mushagi taranglashuvi, Kerniga , Brudzinskiy belgilari musbat buladi.

Vegetativ nerv sistemasi zararlanishidan yuz va tana terisida kizildoglar , kuchli terlash, puls labilligi va kizil dermografizining kuchayishi kuzatiladi.

Parotit meningit lyumbal punksiyasida bosim oshganligini , suyuklik tinikligini, pleotsitoz limfatsitar (96-98%) , oksil me’yordaliligini, kand va xloridlar uzgarmaganini kurishimiz mumkin. 3 xaftalardan sung orka miya suyukligi normallashadi.

Parotitda ensefolit belgilari kupincha kasallikning 5-kunlaridan boshlab kuzatiladi.

Bemorlarda kul titrashi, gapirishini kiyinlashuvi, kul va oyok mushaklari tonusining spastik oshuvi, tetraplagiyalar va koma belgilari namoyon buladi. Bosh miya nervlarining uchokli zararlanishi kuzatilishi mumkin.

Kurish nervi, eshitish, til osti nevritlari kuzatiladi.

Poliradikulinevritga xos belgilar: tana xarorati me’yorda yoki bir oz kutarilgan, simmetrik parezlar, paralichlar kuzatiladi.

Parotit infeksiyasining xomilaga ta’siri tugrisida xar xil ma’lumotlar mavjud. Bir gurux olimlar xomilaga ta’siri yuk desa, boshkalari spontan abort, defekt bilan tugilish kuzatiladi deyishadi.

Asoratlari.

Angina, faringitlar, laringitlar, otitlar epid parotitda kam uchraydigan asoratlardir.

Nerv sistemasi zararlanishi xisobiga gipertenziv sindrom, asteniya, epilepsiya, psixikani buzilishi, parez, paralichlar, nevritlar, karlik kuzatilishi mumkin.

Juda kam uchraydigan , lekin noxushalomatlaridan biri parotitli orxitda kuzatiladigan priapizmdir, ya’ni jinsiy kuzgaluvchanliksiz jinsiy a’zoni konga tulishi va uzok davomli ogrikli ereksiya. 1-2 oylardan sung urugdon atrofiyasi kuzatilishi mumkin.

Diagnostika.

Tipik kechgan xollarda va epid periotit epidemiyasi davrida tashxis kuyish uncha kiyin emas. Orxit, submaksillit, nerv sistemasi zararlanishi kulok oldi bezi shishi bilan bilan kechganda xam tashxisoti kiyin emas. Lekin, kasallik atipik, uta engil xolda kam uchraydigan lokalizatsiyada kechganda kachonki kulok oldi bezi kattalashmasdan tashxisoti mumkin.

Tashxisotida epidemiologik anamnezning (mulokot) axamiyati katta.

Epidemik parotit tashxisotida xozirda maxsus laborator usul ishlabchikilgan.

Periferik kon elementlarida morfologik uzgarishlar odatda kuzatilmaydi. Leykotsitlar soni me’yorda koladi. Limfotsitlar soni oshadi. (50-60%). Bulardan tashkari kon va siydikda amilaza , kand mikdori aniklanadi.

Orka miya suyukligi tekshirilganda serozli yalliglanishga xos uzgarishlar kuzatiladi.

Epidparotitda virusologik tekshiruv murakkabligi tufayli kam kullaniladi.

Immunologik tekshiruv usullaridan komplementli boglash, gemagglyutinatsiya, virus neytrallanishini sekinlashuvi yoki tormozlanishi ( zaderjka gemoglyutinatsii ) kullaniladi.

Buning uchun 10-12 kun oralatib juft zardob olinadi. Birinchi bulib komplementni boglovchi antitelo, keyinrok, antigemogglyutininlar va virusni neytrallovchi antitelolar topiladi.

Kasallikning boshlangich davrida S – antigenga karshi antitelo, keyinrok esa V- antigenga karshi antitelo chikadi.

KB r-yasi diagnostik titri 1:80 va yukori. Gemagglyutinatsiyaning tormozlanish yoki sekinlashuv reaksiyasi bu parotitli infeksiyada odam organizmida paydo buladigan antitela virusning eritrotsitlarni (odam va xayvon eritrotsitlarini) agglyutitinatsiyalash xususiyatini tormozlanishi yoki susaytirishiga asoslangan.

Diagnostik titri 1:128. Bunda xam juft zardob olinadi.

Virusni neytrallanish reaksiyasi juda sezgir va spesifikligiga karamay, kup vakt va ashyolar talab kilgani sababli kam kullaniladi.

Komplementni boglash r-yasini kasallikning birinchi xaftasidayok kuyish mumkin, chunki komplementni boglovchi antitelalar nisbatan erta chikadi.

Epid parotitda teri osti sinamasi xam kullash mumkin. Bu sinama kasallik boshida salbiy, tuzalish davrida ijobiy buladi. Atipik shakllarini retrospektiv tashxisotda axamiyati katta. Buning uchun inaktivlangan virusdan 0,1 teri ostiga yuboriladi.

Differinsial diagnostika

1. 
   Ikkilamchi parotitlar, stomatsit, frunkulyoz, mastoidit va utkir infeksion kasalliklar(korin tifi, saramas, skarlatina) sepsislarda kuzatilishi mumkin. Virusiz parotitlar odatda bir tomonlama buladi va yiring nekrozga utishi mumkin. Ularda kuchli ogrik, terida kizarish, flyuktuatsiya kuzatiladi. Periferik konda lekotsitoz neytrofilli, EChT tezlashgan buladi.
   
2. 
   Toksik parotitlar. Asosan kattalarda uchraydi. Utkir yoki surunkali simob, yod, kurgoshindan zaxarlanganda. Bunda kasallik siklik kechmadi, ogiz shillik pardasida uzgarishlar kuzatiladi.
   
3. 
   Sulak tosh kasalligi. Sulak bezi protokida tikilish xisobiga kuzatiladi. Bunda shish asta sekin rivojlanadi. Bemorlarning umumiy axvolida uzgarish bulmaydi. Lekin tutib tutib ogriklar “sulak kolikasi ” kuzatiladi.
   
4. 
   Yukori buyin limfadinitida tomokda birlamchi infeksiya uchogi kuzatilishi mumkin. Bunda shish pastki jag suyagi burchagi ostida buladi, jag usimtasi va surgichsimon usimta orasidagi chukurcha saklanib koladi.
   
5. 
   Skarlatinoz periadenitlar, bugma toksik, subtoksik shakillaridagi teri osti klechatka shishini epidparotitdan farklashda tomokdagi murtak bezlaridagi uzgarishlarning axamiyati katta.
   
6. 
   Kulok old bezi usmasida kasallik asta sekin boshlanadi. Paypaslaganda kattikrok buladi. Odatda kattalarda uchraydi.
   
7. 
   Parotitli meningit birlamchi bulganda uni tuberkulyoz meningitdan farklash kerak. Tuberkulyozli meningit asta sekin boshlanibmiya bosimi nisbatan yukori buladi, kand mikdori kamayadi,likvorda mikrobakteriyani topish mumkin.
   
8. 
   Enteroviruslar( Koksaki ESNO, polimielit) chakirgan serozli meningitdan farklash mushkilrok. Mavsumiyligi epidparotitda kish va baxor oylari bulsa Enteroviruslarda yoz va erta kuzda. Epidparotitda yashitin davri 3 xaftagacha chuzilsa, enteroviruslarda 2-7kun. Enteroviruslarda juda kontagioz va tez epidemiya berishi mumkin. Parotitli meningit kuprok kolok old bezi shishi bilan boshlanadi.
   

Davosi. Epidparotit spesifik davosi yuk. Simptomatik davo kilinadi. Giperimmun maxsus zardob bilan davolash yaxshi natija bermadi, asoratlarni oldini olmadi. Davoda asosan asoratlarni oldini olishga karatilgan. Kat’iy yotor rejimi 10 kungacha. Chunki erkaklarda orxit belgisi 3-marotaba kup uchragan yotok rejimiga rioya kilmaganlar orasida. Pankreatit asoratini oldini olish uchun parxez taomlar va kup ovkat (tuyib) emaslik tavsiya etiladi. Parxez ovkatlar sut va usimlikmaxsulotlari bulishi kerak. Ovkatlar pyure yoki suyukrok bulishi kerak (sulak bezlariga ortikcha faollik bermaslik uchun). Sulak ishlab chikarishni kuchaytiruvchi ovkatlar( sitrus, pechene, konfetlar, murabbolar…) kasallikni birinchi kunlari berilmaydi.

Kuyidagilar kamrok istemol kilinadi: makaron, ok non, karam, yoglar. Kulok old bezi bir oz kichraygandan sung berish mumkin. Ogiz shillik kavatini dezinfekyiyalash zarur. Ovkatdan sung ogizni chayish, tishni yuvish, 5% bor kislotasi, 1:1000 kaliy permanganat, 1:10000 rivanol, perikis vodorod (1 osh koshik 1 stakan suvga), 1:5000 furatsillin eritmalari bilan. Antibiotiklar fakat ikkilamchi infeksiya kushilganda buyuriladi. Kuruk issik paxta Bilan boglash solyukslamiya, UVCh, UFO, parafin kullaniladi.

Pankreatitda suyuk ovkatlar, sutli parxez beriladi. Uglivodlar cheklanadi. Kuchli ogriklarda atropin, papoverin, morfin beriladi. Siydikda diastaza uzok yukori bulib tursa- panreatin 0.25-0.5- 10 kun beriladi. Yukori intoksikatsiya va kup kusishda aminozin glyukoza-insulin davo anti-ferment preparatlar(ingibiruyuhie fermento’) konttrikol, trisolol, gordoks kilinadi.

Orxitlarda ertarok kortikosteroidlar 5-7 kun buyuriladi.

Tuxumni ezib kuygan shish suyukligini evakuatsiya kilish maksadida xirurgik davo xam kullaniladi(ya’ni ok pardasi kesib kuyiladi).

Yumshok pardadan suspenziya takish tavsiya etiladi.

Parotitli meningitda miya ichi bosimini kamaytirish maksadida degidratotsion davo kilinadi: diakarb, laziks, mannitol(15-20% rastvor) tomir orasiga. Bulardan teshkari vitamin terapiya V gurux, S, nikatin kislotalari.

Profilaktikasi. Uyda koldirilganda bemor 9 kun izolyatsiya kilinadi. Agarda 9-kuni meningit belgisi kushilsa kasallikning butun utkir davri izolyatsiya kilinadi. Epidparotit chikgan bolalar muassasasida21 kunga karantin e’lon kilinadi. Uchokda dezinfeksiya kilinmaydi.

Gamma-globulin Bilan profilaktika kilishda effekt yuk. Aktiv immunizatsiya kilish maksadida vaksinatsiya Leningrad 3(L-3) ishlatiladi. Planli ravishda 15 oydan boshlab 7 yoshgacha kilinadi. Bir marotaba teri ostiga 0.5, teri orasiga 0.1 kilinadi.

K U K Y U T A L
Ma’ruza maksadi: Talabalarni kuk yutal etiologiyasi, epidemiologiyasi

patogenezi va patanatomiya boskichlari, klinik shakllari,

tashxisoti va davolash asoslari, prfilaktikasi bilan

tanishtirish.

Ma’ruza rejasi: 1. Kirish. 2 min.

2. Tarixiy ma’lumotlar. 2 min.

3. Etiologiyasi. 2 min.

4. Epidimiologiyasi. 3 min.

5. Patogenez va patologik anatomiyasi. 7 min.

6. Klinikasi. 20 min.

7. Tashxisoti. 2 min.

8. Davolash. 2 min.

9. Oldini olish chora-tadbirlari. 5 min.
Ma’ruza matni
Kirish
Kuk yutal – bu, nafas yullari katari, xurujli yutal va umum intoksikatsiya belgilari bilan siklik kechuvchi utkir yukumli kasallikdir.
Tarixiy ma’lumotlar
Tarixda birinchi ma’lumotlarni 1578 y. fransuz olimi Baylou Parijda bulib utgan epidemiyada kuzatib « garoyib yutal » (« prichudlivo’y kashel ») nomini bergan. 100 yildan sung ya’ni 1679 yil Sedenam Angliyadagi kuk yutal epidemiyasini kuzatib kasallikning klinik belgilarini chukkurok yoritgan.

XVIII asr oxiri va XX asr boshlarida kuk yutal butun dunyoga tarkalgan va bir yoshgacha bulgan bolalarda ulim kup kuzatilgan.

1906 yillarda fransuz olimlari Bordet, Gengou kuk yutal kuzgatuvchisini ochganlar. (Bact. haemophilus pertussis) Shundan sung kasallik patogenezi chukurrok urganildi xamda spesifik profilaktikasi uchun imkon tugildi.

VOZ ma’lumotiga kura dunyo buyicha 350000 bola kuk yutal bilan kasallanadi va ulardan 4 – 15 % nobud buladi.

Etiologiyasi
Kasallik kuzgatuvchisi Borde – Jangu tayokchasi bulib Bact.haemophilus pertussis xisoblanadi. U Brucellaceae oilasi, Bordetella turiga kirib Vord.pertussis; Bord.parapertussis, Bord.bronchiseptica larni uz ichiga oladi.

Vord.pertussis mayda, kalta tayokcha bulib, chetlari tumtok, ( ovoid ) uzunligi 0,5–2 mkm. eni 0,2–0,5 mkm. Tayokcha xarakatsiz, spora xosil kilmaydi, grammanfiy. Metilen kuki, karbolfuksinda yaxshi buyaladi. Romanovskiy – Gimza buyicha buyalganda kapsulasi yaxshi kurinadi. Surtmada aloxida-aloxida yoki juft xamda zanjirga uxshab joylanadi.

Tashki muxitga chidamsiz. t^oQ56^o da 10 – 15 min. da uladi. Tugridan-tugri kuyosh nurida 1 soatda uladi. Dez. eritmalarda bir necha minutda uladi.

Kuk yutal tayokchasi kartoshka-glitserinli agarga 20 % kon aralashtirilgan ozuka muxitida yaxshi usadi. ( Borde – Jangu muxiti ). Optimal t^o 35-36^o S. Konli agarda kuzgatuvchi tinik yarimshar shaklida bulib xudi simob tomchisiga uxshaydi, uning atrofida gemoliz zonasi buladi.

Tayokcha murakkab antigen tuzilishiga ega. Xozirda 12 xil antigeni aniklanib ulardan 3 tasi ( agglyutinogen, toksin, gemagglyutinin ) kuprok urganilgan.

I. Agglyutinogen (allergen) – mikrobni yuzasida joylashgan oksillardan iborat bulib, tulik antigenlik xususiyatiga ega. Zararlangan organizmda u agglyutininlar ishlab chikarishda ishtirok etadi va serologik reaksiyalar – agglyutinatsiya, presipitatsiya, komplementni boglash reaksiyalari musbat natija beradi. Bulardan tashkari agglyutinogen allergik xususiyatiga xam ega. – Teri osti sinamasi.

II. Toksin – kuzgatuvchi ulganidan sung ajraladi, ya’ni endotoksin. Toksinni 0.025 ml ok sichkonni uldiradi. Toksin termolabil (t^oQ56^o gacha chidaydi) va termostabil (100^o S da 5 min. da parchalanadi ). Kuprok termolabil toksin axamiyatli. Termolabil toksin odam yoki xayvon teri ostiga yuborilsa nekroz chakiradi. Lekin toksinni antigenlik xususiyati sust. Ya’ni kasallanganlar va rekonvalessentlar konida antitoksin topilmaydi. Toksinni patogenezdagi roli anik emas. Taxmin kilinadiki, toksin mikrobni tukimaga kirishiga yul ochadi, allergik uzgarishlarga olib keladi, kapilyarlarga, nerv sistemasiga ta’sir kursatadi.

III. Gemagglyutinin – eritrotsitlarni agglyutinatsiyaga uchratadi. U chidamsiz t^oQ60^o da tez parchalanadi. Infeksion jarayonda uni roli yaxshi urganilmagan (muammo).

Agglyutinogen, toksin, gemagglyutininlar ma’lum mikdorda antitelolar ishlab chikarsa xam immunitetda roli juda sust.

IV. Boshka antigenlardan « ximoya antigeni » va gistaminsensibillovchi faktorni immunitetda axamiyati katta. « Ximoya antigeni » organizmda kuzgatuvchini virulentli shtammiga karshi antitelo ishlab chikarishda ishtirok etadi. « Ximoya antigeni » bu kuzgatuvchining metobolitik maxsuloti bulib, kuzgatuvchi ulganda ajraladi. Bu antigen kelajakda vaksina ishlab chikarishni takomillashtirishga yordam beradi (muammo).

V. Gistaminsensibillovchi faktor eksperimentda xayvonlarda gistaminga sezuvchanlikni oshiradi.

Yangi ajratib olingan kuzgatuvchi yukori virulentlik, patogenlik va immunogenlik xususiyatiga ega. Kayta – kayta ekilsa yukoridagi xususiyati yukolib, saprofit xolga utadi.

Epidemiologiya
Kasallik manbai bemor odam. Kasallikning 1 – kunidan 3 – 4 xaftagacha atrofga xavfli xisoblanadi. Kataral va spazmatik yutalning boshlangich davrida zararligi yukori darajada buladi. Bu davrda bakteriologik tekshiruvda 90 – 100 % xollarda musbat beradi. Sung bemorni atrofga kuzgatuvchini tarkatishi kamayadi. Spazmatik yutal davrining 2 – xaftasida 60 – 70 %; 3 – xaftasida 30 – 35 %; 4 – xaftasida 10 % xollarda bakteriologik tekshiruv musbat natija beradi. Antibiotik olganlarda kasallikning 25 – kunida 6 % bemorda tekshiruv musbat natija beradi. Kasallik kancha ogir kechsa, kuzgatuvchini atrofga tarkatish shuncha uzokrok va intensiv buladi. Engil, atipik shakllarini axamiyati katta, sababi ular izolyatsiya kilinmaydilar.

Klinik belgilarisiz (subklinik) shakllarining epidemiologik axamiyati katta emas. Sababi ularda yutal yuk.

Utish mexanizmi xavo – tomchi. Atrofga kuzgatuvchi yutal va aksa urganda chikariladi. Kuzgatuvchi tashki muxitga chidamsiz va kizamikga uxshab uzok masofaga uchib bora olmaydi. Shu sababli yukish uchun yakin masofa va uzok vakt mulokotda bulish zarur. Kontagiozlik indeksi 0,70 – 0,75 ya’ni moyillik yukori. Xamma yoshdagilar moyil. Xatto 1 kunlik chakalok xam. Lekin 1 – 5 yoshlarda kup uchraydi. Kasallanganlarning 10 % ni 1 yoshgacha bulgan bolalarga tashkil kiladi. 80 – 85 % ni 1 – 5 yoshdagi bolalar tashkil kiladi. Kasallikdan sung turgun immunitet paydo buladi. Kayta kasallanish 1 % gacha.

Kuk yutalga mavsumiylik xos emas. Ayrim olimlarni kuzatishicha (S. V. Guslits) baxor – yoz oylari bulsa, boshkalarda (M. A. Adanaylo) kuz – kish oylari. Bizning regionda baxor – yoz oylari. Bu kuk yutal epidemiyasidan sung moyil organizmlarning kupayib borishiga va iklimiy sharoitga boglik.

Patologik anatomiyasi
M. A. Skvorsov, N. N. Kolesnikov, A. I. Strukov, I. K. Musaboevlar kuk yutalda organ va tukimalarda uziga xos (spesifik) morfologik uzgarishlar kuzatilmaydi deb xisoblashadi. Chunki kuk yutal intoksikatsiyasi ulimga olib kelmaydi, uning asorati ulimga olib keladi (asosan 2 yoshgacha), ya’ni pnevmoniya, atelektazlar, emfizemalar, 1 oygacha bolalarda laringospazmdan sungi asfiksiya; MNSdagi asoratlar – miyaga kon kuyilishi, ensefalitlar. Pnevmoniyadan ulim 96,8 %, MNS asoratidan ulim 2,6 %, asfiksiyadan ulim 0,6 % ni tashkil etadi. I. K. Musaboevbuyichayukorida kursatilgan asoratlarning xammasi kasallik avjiga chikkan davrda kuzatiladi. Kataral davrda laringoskopiyada xikildok va traxeya shillik pardalarida kataral uzgarishlar kuzatiladi. Spazmatik davrda xam xikildok, traxeya va bronxlarda banal kataral uzgarishlar kuzatiladi. Uta ogir kechgan xollardagina epiteliy nekrozi kuzatiladi.

Mayda bronxiolalar shillik pardalari nursimon kurinishni (festonchato’y) oladi. Bu bronxiola mushaklarining spastik xolatidir. Upkada limfa va kon aylanishi kuchli buziladi (limfostaz). Kasallikning avjiga chikkan davrida ulgan bolalarda utkir upka emfizemasi kuzatiladi. Taranglashib turgan alveola yorilsa interstitsial emfizema rivojlanadi. Bunda xavo tush orkasi, buyinning teri osti kletchatkasiga yigiladi. Upka tukimasi argirofil tolasining shishi kuzatiladi. Bu xolat gipoksiya, gipoksemiya xisobiga kelib chikadi.

Yurak-kon-tomir sistemasida esa kichik kon aylanish doirasida tikilish (zastoy), ung korincha kengayishi, devorlarining gipertrofiyasi kuzatiladi. Juda kam xollarda ichki a’zolarda kon kuyilishlar buladi. Kon aylanishning buzilishi xisobiga miya kapilyarlari kengaygan, miya shishgan buladi.

Gipoksemiya, gipoksiya va kuk yutal kuzgatuvchisining zaxari neyrotrop ta’siri xisobiga nerv xujayralari zararlanib ensefalopatiya, ensefalitlar va uchokli simptomatikani (karlik, kurlik, sokovlik) berishi mumkin.

Bemor yuzi shishgan, kerkgan, kukimtir. Kon’yuktiva va kuz sklelarisida, ogiz burin shillik pardalarida kon kuyilishlar kuzatiladi. 1G’3 bemorlar tili ostida yara paydo buladi. Bu pastki tishga ishkalanish xisobiga patogenezi kuk yutalda infeksiyani kirish darvozasi bulib yukori nafas yullari xisoblanadi. Kuk yutalda bakteremiya va boshka ichki a’zolarga tarkalishi kuzatilmaydi. I.K. Musaboev buyicha patoginezi fazalarga bulib urganiladi.

I. Nafas yuliga kuzgatuvchini kirishi va adaptatsiyasi.

II. MNSda patolagik uchokni paydo bulishi.

III. Urgan va sistemalarda ayniksa nafas va nerv sistemasida

ikkilamchi uzgarishlar.

IV. Immunitetni paydo bulishi, zararlangan a’zolarni tiklanishi,

infeksion jarayonning tugashi.

I. Kuzgatuvchining nafas yuliga kirishi va moslashuvi.

Yukori nafas yuli shillik pardalariga urnashib moslashadi va kupayadi. Sung bronxial yul bilan alveolagacha boradi. Kuzgatuvchi kupayganda va parchalanganda aressiv faktor (toksin, fermentlar va x.k) ajratadi. Bu nafas yuli shishi pardalariga joyila ta’sir kursatadi. Masalan, toksinning termolabil fraksiyasi shillik pardalarda maxalliy yalliglanish chakirib kuzgatuvchini chukurrok kirishiga imkon yaratadi. Kuzgatuvchining nafas yullarida kuchayishi 2 – 3 xafta davom etadi. Kuk yutal tayokchasi zaxari konga surilib organizmga umumiy ta’sir kursatadi. Asosan nerv sitemasiga. Yalliglanish jarayoni kuchayib allergik uzgarishlar, kon va limfa tomirlarni utkazuvchanligining buzulishi, limfa va kon aylanishi buzulishi va buning natijasida shishlarga sabab buladi. Konga surilgan toksin nerv sistemasiga, generallashgan tomir spazmiga (arterial gipertoniyaga) mayda bronxlar, ovoz tirkishi spazmiga, skelet mushaklarining klonik-tonik tirishishiga olib keladi.

II. MNSda patologik (zastoyno’y ochag) uchokni paydo bulishi.

Bu davrda yutal spazmatik tirishishli (spazmaticheskiy, sudorojno’y) xususiyatga ega buladi. Buk uchli yutal yukori nafas yulidagi kataral yalliglanishlarga mos kelmaydi.

Buning sababi N. F. Filatov buyicha nerv sistemasining zaralanishidir. Avval tushinilardiki xurujli (pristupli) yutalga sabab joyli mexanik kitiklinish deb, ya’ni xikildok epiteliysida yuzaki nekroz, yoki bronxlarga yopishkok, chuziluvchan balgamlar yoki ajralib chikkan epiteliyalarning tikilishi tushinilgan. Lekin A. I. Dobroxotova kuzatib borib N. F. Filatovni fikrini tasdikladi, ya’ni Kuk yutalda MNS zaralanar ekan. Jonsonning aytishicha yutal – bu « upkani kuriklovchi it ». Yutal bu reflektor akt xisoblanib nafas yulidagi kitiklagichlarning chikarilishiga yordam beradi. Yutal bu avval shillik kavatda joylashgan adashgan nerv tarmoklarini kitiklanishi, bukitiklanish yutal va nafas markazlariga utishi ( uzunchok miyada joylashgan ). Undan markazdan kochuvchi signallar nafas olish mushaklariga borishi natijasida bronxial va nafas chikaruv mushaklarining taranglashuvi, ovoz tirkishining bekilishiga olib keladi va kukrak kafasi ichida bosim oshadi. Sung ovoz tirkishi ochilib xavo kuch bilan shovkinli chikadi, kitiklagichlarni olib chikib ketadi. Kuk yutalda kitiklagich bulib Borde – Jangu tayokchasi va uning toksini xisoblanadi. Bu kitiklagichlar nafas yuli shillik pardalari nerv reseptorlarini doimiy kitiklab turadilar. Buning natijasida MNSda ( nafas va yutal markazida ) mustaxkam patologik kuzgaluvchan uchok ( zastoyno’y ochag vozbujdeniya ) paydo kiladi. Bu A. A. Uxtomskiy buyicha dominanta uchogi xisoblanadi. Dominanta uchogi nerv sistemasining boshka soxasidagi kuzgaluvchanlikni xam kamrab oladi. Shu sababli kuk yutali nafakat nafas yuli kitiklagichlari, balki boshka kitiklagichlar xisobiga kuzatiladi. Masalan, tomok kurilayotganda, in’eksiyada, ok xalatni kurganda, shpatelni kurganda. Kuk yutal infeksiyasi tugagandan sung xam xurujli yutallar davom etishi mumkin. Kuchlirok kitiklagichlar paydo bulganda dominanta uchogi tormozlanadi. Bu bolani chalgitganda, joyini uzgartirganda, uynatganda va xokazoda yutal kuzatilmasligida kuriladi. I. A. Arshavskiy va V. D. Sobolevalar buyicha spazmatik yutal davrida nafas olish yukori chukkisida nafas 3 – 45 sek. tuxtaydi – inspirator apnoe. Xamma nafas mushaklari tonik tirishish (sudorga) xolida buladi. Xatto diafragma xam nafasda ishtirok etmaydi. Shu maxalda kovurga oraligi mushaklari xisobiga kuchsiz nafas chikarish (tolchki) kuzatiladi. Bu yutal bilan nafas chikarish toki bola olgan nafasi xammasi chikmaguncha davom etadi. Sung kuchli shovkinli nafas oladi (repriz).

Inspirator tirishish (sudorga) asosida Traube fenomeni yotadi. Ya’ni adashgan nervning markaziy kismini faradik tok bilan kitiklansa nafas inspiratsiya fazasida tuxtaydi. Kuk yutalda yosh bolalarda ekspiratsiya yoki inspiratsiyada nafas tuxtashi mumkin. Shunday kilib, spazmatik yutalning kelib chikishiga nafas yuli shillik pardalari zaralanishi MNSning reflektor kitiklanishi va bulbar kismda patologik kuzgaluvchanlik uchogini paydo bulishi xamda kuzgatuvchi zaxarining nerv sistemasiga tugridan-tugri ta’sir etishi sabab buladi.

III. Organ va sistemalarda ikkilamchi uzgarishlar.

Nafas ritmini buzulishi, inspirator apnoelar kura kichki bosimini oshishiga sabab buladi. Bu esa utkir alveolyar emfizema va alveolyar yorilishiga olib keladi. Gipoksiya, gipoksemiya rivojlanadi. Bu asosan spazmatik davrning 2 – 3 xaftalarida kuzatiladi. Bronxlardagi yalliglanish, bronxlarda sekretlarni tikilishi, gipoksiya, emfizema, allergik xolatlar ikkilamchi bakterial infeksiyani kushilishiga sabab buladi. ( pnevmokokk, stafilokokk, streptokokk va x.k ) natiasida yiringli asoratlar beradi. MNS zararlanishizaxarning tugridan-tugrita’siri va kichik kon kon aylanish doirasida gemodinamikaning buzulishi xisobiga buladi, natijada miya shishadi, kon kuyiladi. Davomli kislorod etishmovchiligi atsidozga olib keladi va xamma modda almashinuvi buziladi. Borde- Jangu tayokchasi fakat nafas yullaridagina kupayadi va rivojlanadi. Ularni yukotish uchun kuplab mononuklear elementlar kerak va ular upkada kuplab tuplanadilar. Upkada kon tomir va limfa tomirlari kupligidan ular tugridan-tugri konga utib ketadilar.

IV. Konda immunoglobulinlarni paydo bulishi.

Immunitet paydo bulishi va infeksion jarayon tuxtayotganligidan dalolat beradi. Zararlangan a’zolar tiklanadi. Tuzalish asta-sekinlik bilan boradi. Ayniksa MNSdagi patologik uchokni yukolishi.

Klinikasi
4 ta davrga bulib urganiladi:

1. Yashirin davri. 2 – 3 kundan 14 – 15 kungacha urtacha 5 – 8 kun.

2. Boshlangich ya’ni kataral davri. 1.5 – 2 xaftagacha.

3. Spazmatik yutal davri. 3 – 4 xafta.

4. Tuzalish davri. 2 – 4 xafta.

Kasallik yukgandan to tuzalgungacha urtacha 10 – 12 xafta ketadi. Kasallikning yashirin davri organizmning reaktivligi (kuk yutalga karshi immunitet bor, yukligi va kuzgatuvchining dozasi, virulentligiga) boglik.

Kasallik asta-sekin boshlanadi. Soglom yurgan bolada biroz yutal, goxida tumov, tana xarorati subfebril yoki me’yorda yoki doimiy emas buladi. Kam xollarda t^o – 39^o S va undan yukori buladi.

Yutal kuruk buladi. Bolaning umumiy axvoli kam uzgaradi yoki uzgarmaydi. Ishtaxasi yaxshi. Bu davrda periferik konda biroz leykotsitoz formulasi uzgarishsiz. EChT me’yorda buladi. Agar bola bemor bilan mulokotda bulganligi anik bulmasa odatda uchastka vrachi « yukori nafas yuli katari » tashxisi bilan davolaydi. Lekin borgan sari yutal kuchaya boradi asosan kechkurunlari, bola kaysar, ta’sirlanuvchan bulib koladi. Ishtaxasi bugiladi, uykusi buzuladi. Terisi okaradi, kovogi biroz shishadi, upkada tarkok kuruk xirillash, perkussiyada timpanit. Davo natija bermaydi. Yutal kuchayib borib 2 – xafta oxiri 3 – xaftada yutal xurujli tus oladi.

Spazmatik ya’ni konvulsiv yutal davrining asosiy simptomlari bu – xurujli (pristupli) yutal. Ketma-ket dam olmasdan yutalish sung xushtakli nafas olish – repriz. Yutal birdaniga boshlanishi mumkin. Kattarok bolalarda kiska muddatli aura (predvestnik) ya’ni tomok kirilishi, kukrak kisilishi, bezovtalik kuzatiladi. Shu sababdan bola kurkib uyinchoklarini tashlab kattalar oldiga yugurib boradilar. Sung bola dam olmay uzluksiz bir necha bor yutaladi sung nafas birozga tuxtaydi. Bundan sung chukur xushtakli nafas oladi – repriz. Nafas olish chukkisida nafas mushaklarining inspirator taranglashuvi kuzatiladi va shuning asosida kiska bir necha bor nafas chikaruvchi yutal kuzatiladi. Bola xamma olgan nafasini chikarmaguncha, sung yutal tuxtab pauza kuzatiladi. Ya’ni kaytariladi. Xuruj 1 – 3 – 5 min. davom etishi mumkin.

Xuruj maxalidagi bolaning kurinishi: yuzi kerkgan, kizargan ayrim xollarda kukimtir. Buyin va bosh venalari burtgan, kuzlari kizargan. Tili iloji boricha oldiga chikarilgan, uchi yukoriga tortilgan. Kuzi katta ochilgan, korachigi kengaygan, Kuzi yoshlangan, burundan shillik, goxida kon chikadi. Bola kuzgaluvchan, kulay joy kidiradi, ushlaydi. Ogir xollarda mimik va kul-oyok mushaklari tortishgan. Ichi utib ketadi, siyib yuboradi. kusish buladi. Xurujdan biroz xolsizlanib turib yana xech narsa bulmagandek uynab ketadi

Spazmatik yutal davrining 2 – 3 xaftasigacha yutal kuchayib boradi. kuprok va uzokrok buladi. Engil kechganda xuruj 5 – 12 marotaba, ogir xollarda 50 – 60 marotabagacha kuzatiladi. Spazmatik davrida xurujsiz vaktida xam bolaning kurinishi xosdir. Yuzi kerkgan, kukimtir – ok, ogiz atrofida sianoz, kovok shishgan. Sklerada kon kuyilishlar, yuz, buyinda maydagemorragiyalar, yutkun xalkasi shishgan, giperemiyalangan. Ayrim bolalarda til ostida sargimtir – okish yara buladi (patognomik belgi). Upkada kuruk xirillash, periferiyada timpanit. Bu davrda tana xarorati norma lyoki subfebril bola kaysar kuzgaluvchan bulib koladi. Periferik konda leykotsitoz va giperleykotsitoz (15000 – 40000) limfotsitoz 70 – 85 %, EChT – me’yorda. Spazmatik yutal davrining 3 – 4 xaftasidan boshlab yutal kamayadi, kiskarok bulib boradi. Kusish kuzatilmaydi, repriz asta yukolib boradi, yutal oddiy bulib boradi. Tashki kitiklagichlar spazmatik yutalga sabab bulishlari mumkin (tomokni kurish, echintirish, kiyintirish, ovkatlashtirish va x.k). Kup klinitsistlar spazmatik yutal asosan kechkurun kuchayishini kuzatadilar. Balki bu bola yotgan xonaning aeratsiyasi buzulishi xisobigadir. Lekin N. F. Filatovning aytishishicha kechkurun kuprok bezovta kilgani uchun shunday tuyuladi.

Tuzalish davrida bola faol, tinchlangan buladi. Uykusi va ishtaxasi yaxshilanadi. Periferik kondagi uzgarishlar tiklanadi. Kushimcha infeksiyalar (masalan, yukori nafas yullari virusli kasalliklari, pnevmoniya) yoki salbiy emotsiyalar yana spazmatik yutalga sabab bulishi mumkin. Lekin bu residiv emas, balki dominanta uchokli nospesifik kitiklanishdir.

Kuk yutalda kuprok nafas organlari, kon aylanish va nerv sistemasi zararlanadi. Pnevmokoklyush degan termin xam kiritilgan.

Kuk yutal tayokchasi va uning zaxaridan nafas sistemasining bronxo-alveolyar, interstitsial tukimasi, kon va limfa aylanishi va nerv apparati buziladi.

Fizikal tekshiruvda tarkok kuruk xirillash keyinchalik nam xirillash eshitiladi. Kataral davr oxiri va spazmatik yutal boshidanok upka emfizemasi belgilari namoyon buladi. Perkussiyada upkada timpanit avjiga chikkanda kutichali tovush eshitiladi. Bir vaktning uzida kuraklar urtasida perkutor tovush kiskaradi (ukorochenno’y perkutornogo zvuka) limfa bezlarining shishi xisobiga. Bolalarda xansirash, sianoz, nafas ritmini uzgarishi xatto nafas tuxtashi va asfiksiya kuzatiladi.

Rentgenologik tekshirilganda upkaning yorugligi kuchaygan (povo’shennie prozrachnosti legochno’x poley). Diafragma pastda va kalinlashgan (emfizema).

Upka sur’atini kuchayishi (usilenie legochnogo risunka), chizikli doglar (lineyno’e teni) «bazal uchburchagini» xosil kiladi. Bu uchburchak asosi diafragmada uchi esa gilyusda. Upkadagi uzgarishlar kuk yutalda uzok davom etadi.

Kuk yutalda doimo yurak kon tomir sistemasi zararlanishi kuzatiladi. Yurakga karaganda kuprok kon tomir zararlanadi. Pulsi tezlashadi. Xuruj davrida AKB va VKB oshadi. Gemorragik sindrom 9 – 10 % bemorlarda uchraydi. Kapilyarlarning rezistentligi kamayib kon’yuktiva va skleraga teri va shillik pardalarga kon kuyiladi. Ogir kechganda, asorat berganda (pnevmoniya) yurak kengayishi (kuprok ung) kuzatiladi. Uta xavfli xisoblanadi.

MNSga kon kuyilishi – ensefalit, ensefalopatichlarni keltirib chikaradi. Kichik kon aylanish doirasi buzulishi katta kon aylanish doirasini xam buzulishiga olib keladi.

Kuk yutal tayokchasining zaxari neyrotrop ta’sirga ega, shu sababli asab sistemasi doimo zararlanadi. Toksindan tashkari gipoksiya, gipoksemiyalar xam nerv sistemasi zararlanishiga olib keladi. Kasallikning kataral davrining oxiridayok bola darmonsiz (vyalo’y) kuzgaluvchan, ta’sirchan bulib koladi, uykusi buzuladi. Spazmatik yutal davrida bular kuchayadi ogir xollarda mimik skelet mushaklari tortilishi, titrashi, pay refleksalarining kuchayishi kuzatiladi. Miya nervlarining (ChMN) kiska muddatli parezi ixtiyorsiz siydik ajratish va defakatsiyaga olib keladi.

Odatda xazm kilish sistemasida ishtaxa bugilish va kusishdan boshka uzgarishlar kuzatilmaydi. Ogir kechgan xollarda gemodinamikaning buzulishi xisobiga xamda asorat bergan xollarda jigar kattalashishi mumkin. Siydik chikaruv sistemasida deyarli uzgarishlar kuzatilmaydi.

Tana xarorati me’yorda buladi, ogir kechgan xollarda va asorat berganda 38 – 39^o S gacha kutariladi.

Gemogrammadagi uzgarishlar: leykotsitoz va limfotsitoz, gipoxrom anemiya. EChT – me’yorda yoki biroz pasaygan.
Klinik tasnifi:
I. Tipik shakllari:

1. Engil

2. Urta ogir

3. Ogir
II. Atipik shakllari:

1. Uta engil (styortaya)

2. Subklinik

3. Kukyutal chakaloklarda
III. Kuk yutal emlanganlarda
Engil shaklida tana xarorati me’yorda, intoksikatsiya yuk, uykusi tinch, ishtaxasi yaxshi. Xuruji xos lekin kiska va kam, kusishsiz. Xurujlar sutkasiga 10 – 15 tadan oshmaydi. Kislorod etishmovchiligi kuzatilmaydi.

Uta ogir shakli. Intoksikatsiya yakkol, bola darmonsiz, ta’sirlanuvchan, kaysar, ishtaxa kamaygan, uykusi buzulgan, xarorat me’yorda yoki subfebril. Yuzi okish, shishgan, xuruj vaktida yuzi kukargan, goxida akrotsianoz. Xuruj tez-tez, uzokrok, kusish bilan tugaydi. 20 – 30 ta xuruj sutkasiga. Upka perkussiyasida timpanit, auskultatsiyada kup kuruk va nam xirillashlar.

Ogir shakli. Intoksikatsiya juda kuchli. Bola Lanj, darmonsiz, Uyku va ishtaxasibuzulgan, ozgan. Xarorati 38^o S va yukori. Yuzi okish kerkgan, kovoklari shishgan. Shillik pardalar kukimtir. Goxida aura kuzatiladi. Xuruj sutkasiga 40 – 50 marotaba, uzokrok. Repriz 10 – 15 marotaba, sianoz va akrotsianoz. Xuruj yopishkok balgam chikishi va kusish bilan tugaydi. Gemorragik belgilar. Kuz va teriga kon kuyilishlari, burun konashlari kuzatiladi. Yosh bolalarda xuruj chukkisida nafas olishning tuxtashi, xushni yukotishi, mimik va kul-oyok mushaklari tortilishi kuzatilishi mumkin. Upkada kuprok nam xirillashlar eshitiladi. Asorat berganda pnevmoniya, atelektaz, ensefalopatiya, ensefalit belgilari paydo buladi.

Uta engil shakli (styortaya). Intoksikatsiya yuk. Xarorat normal, spazmatik yutal xuruji bulmaydi. Lekin 4 – 6 xafta davomida kuruk oddiy yutal kuzatiladi. Bu shakli emlanganlarda uchraydi va tashxisoti mushkul. Epid. anamnez va laborator tekshiruvga asoslanadi.

Subklinik shakli. Klinik belgilar kuzatilmaydi. Odatda bu xam emlanganlarda uchraydi.

Chakaloklarda kuk yutal ogir kechadi. Yashirin davri 3 – 5 kun; kataral davri 2 – 6 kun, xarorati yukori, yutal, biroz tumov kuzatiladi. Spazmatik yutal davrida xuruj reprizsiz, lekin 2 – 3 min. davom etib, asfiksiya (umumiy sianoz, klonik va toniktirishishlar) kuzatiladi.

Ayrim xollarda yutal urniga tirishishli aksa urish, xurujli sianoz va asfiksiya kuzatiladi. Chakaloklarda kuprok pnevmoniya asoratini beradi. Ulim 0,8 %.

Asoratlari:
Asoratlar asosan chakaloklarda kuprok kuzatiladi, gipotrofiya, raxit va nafas yullari kasalliklari bilan ogriganlarda ogirrok utadi. Kup uchraydigan asoratlari: asfiksiya, upka emfizemasi, atelektazlar, pnevmoniya, ensefalit, teri osti emfizemasi.

Tashxisoti:
Spazmatik yutal davrida tashxis kiyin emas. Lekin kataral davrining birinchi kunlari va atipik kechgan xollarda mushkulrok.

Epid. anamnez. Yutalning asta kuchaya borishi asosan kechkurunlari, fizikal uzgarishlarning kamligi (klinik belgilarga karamay). Umumiy axvoli uzgarmay kolishi, periferik kondagi uzgarishlar (leykotsitoz, uta yukori limfotsitoz 60 – 80 %, EChT - normal), upkadagi rentgenologik uzgarishlar (upka ildizini simmetrik kengayishi, upka soyasi tinikligini oshishi, atelektaz) xamda bakteriologik tekshirishlar tashxisotda yordam beradi.

Xos diagnostik usullar bu – bakteriologik, serologik va teri osti sinamasi xisoblanadi.

1. Yutal plastinka usuli (Borde usuli). Xuruj vaktida ozuka muxili Petri kosachasini bemor ogzi oldida 8 – 10 sm uzoklikda 10 – 20 sek. tutib turiladi.

2. Yutkunning orka devoridan bukilgan tampon bilan material olib ekish.

Bakteriologik tekshiruvlar kataral davri va spazmatik yutal 1 – xaftasida olinsa 90 – 100 % musbat natija beradi, 2 – xaftasida 60 – 70 %; 3 – xaftasida 30 – 35 %; 4 – xaftasida 10 % gacha.

Serologik tekshiruv bu retrospektiv analiz xisoblanadi, sababi kasallikning 3 – 4 xaftasidagina antitelolar paydo buladi. Kuprok antitelo uta engil shakllarida axamiyatlirokdir (RA, KBR).

Differensial diagnostika utkazish kerak gripp, kizamik, bronxoadenit, bronxial astma, tomokda yot jism (inorodnoe telo), parakuk yutallar bilan.

Gripp utkir boshlanadi. Intoksikatsiya belgilari kataral uzgarishlardan yukorirok turadi (xarorat juda yukori, neyrotoksikoz)

Kizamik kasallikning 1 – kunidanok kataral uzgarishlar kuchli (yutal, burun okishi, aksa urishi, kuz yoshlanishi va patognomik belgilar)

Utkir respirator kasalliklarda xam intoksikatsiya, yukori temperatura, uyku, ishtaxa buzulishi, xamda kuzgatuvchiga xos shillik pardalarning zararlanishi kuzatiladi. Masalan, rinoviruslarda kuchli serozli tumov kuzatilsa; paragrippda laringit, respirator sintitsial infeksiyalarda bronxit astmoidli komponent bilan, lekin yutal reprizsiz.

Astmoid bronxitda anamnez «astmoidli» va periferik konda kuk yutaldagidek uzgarishlar kuzatilmaydi. Yot jism nafas yullarida bulsa (nuxot, danaklar, metall shariklar va x.k) bunda yutal tuxtovsiz, xansirash, xurujli yutal kuzatiladi. Lekin siklik kechish kuzatilmaydi.

Parakuk yutalni kuk yutaldan ajratish kiyinrok, chunki yutal juda uxshash. Lekin engilrok kechadi. Asosan bakteriologik tekshiruvga karab tashxis kuyiladi. Ozuka muxitda ustirilganda bu jigar rang pigment xosil kiladi. Antigenlik xususiyati bilan xam farklanadi.

Davolash
Ogirlik darajasi va epidemiologik sharoitga karab bemor kasalxonaga yotkiziladi. Kaerda davolanishidan kat’iy nazar bemor bolaga optimal rejim (parvarish, vitaminga boy ovkatlar, oz-ozdan ovkatlantirish, kuruk pechene va kattik nonlarni cheklash, fizik va psixik tinchlik, bolani uyinlar bilan chalgitish, yaltirok uyinchoklar, toza xavoda kuprok yurish, uyku) yaratish zarur.

Etiotrop davo: streptomitsin, tetratsiklin, levomitsitin, sefalosporinlar 25000 ED 1 kg.ga, streptomitsin 10 – 14 kun. Levomitsitin 15 kg ogirligi bulgan bolalarga 0,2 – 0,25 tadan 4 maxal, 7 – 8 kun. Tetratsiklin 25 mg.dan 1 kg ogirlikka.

Kuk yutalga karshi immunoglobulin – donorlarniki. Immunoglobulin 1 yoshgacha bolalarga xamda reaktivligi sust bulgan bolalarga buyuriladi. 3mg.dan kunora № 3-4-6. Agarda kuk yutalga karshi immunoglobulin yuk bulsa, platsentar gamma globulin 3,0 – 6,0 № 3 kilish mumkin.

Asab sistemasini kuzgaluvchanligini kamaytirish uchun 1 – 2 % brom eritmasini 1 osh koshikda 3 – 4 marotaba ichirish; fenobarbital, bellodonna preparatlari (bellodonna damlamasi 1 tomchidan 2 – 3 maxal) - 1 yoshgacha; 1- 2 tomchi 2 yoshgacha va 3 tomchi 3 – 6 yosh va x.k.

MNSdagi kuzgalgan uchokni sundirish uchun ogir xollarda aminazin – 1-1,5 mg∕kg sutkasiga buyuriladi. Sutkalik dozani 2 ga bulib mushak orasiga yuboriladi. Birinchisini kunduzgi uykudan oldin, ikkinchisini kechki uykudan oldin – 6-10-12-15 kun ogirligiga karab yuboriladi.

Desensibilizatsiya uchun kaltsiy glyukonat 0,2 – 0,5 gr. 3 maxal. 5 % kaltsiy xlor 1 choy koshikdan yoki 10 % - 1,0 tomirga yuboriladi. Dimedrol 1yoshgacha 0,002-0,003 gr.dan 1-2 marta, 2-5 yoshda 0,005-0,015 gr. 6-12 yosh 0,015-0.03gr.

Ogir xollarda gormonal preparatlar beriladi. Prednizolon 1-1,5 mgG’kg ichishga sutkasiga (4 ga bulib) – 3 kun. Tomir ichiga sutkasiga prednizolon 2-3 barobar kup yuborish kerak. Sababi preparat tez metobollashadi va organizmdan tez chikib ketadi. Gidrokortizon 3-5 mgG’kg sutkasiga.

Kislorod etishmovchiligi sababli bola toza xavoda kuprok bulishi kerak. Ogir xollarda oksigenoterapiya kislorod palatalarda, kislorod yostiklarda, nam kislorod beriladi. Vitaminoterapiya utkaziladi. Askorbin kislotasi – 0,1 – 0,15 dan 3 maxal ichishga yoki 5% - 1,0 glyukoza bilan vena ichiga.

Vit.K – 0,02 gr 3 maxal gemorragik sindromlarda.

Vit.A – 1000-5000 XB ichishga 1-2 maxal. Kokarboksilaza 25-50 mg.dan mushak orasiga yoki tomir ichiga;

Vit.V₆, V₁₂

Kuk yutalda gipoglikemiyaga moyillik kuzatiladi, bu esa ensefalopatiyaning rivojlanishiga sabab buladi. Shu sababli glyukoza buyuriladi. 20-40 % li. 10,0-20,0 dan tomir ichiga. Glyukoza miya, upkada kon aylanishni yaxshilaydi. Yurak kon tomir preparatlari korglikon, strofantin, kordiamin va x.k.

Fizioterapiya – elektroforez kukrak kafasiga 2 % kaltsiy xlor va 2 % novokain bilan; UVCh – terapiya.

Miyada kon aylanishi buzulganda (xushi yukolganda, tirishishlar bulganda, parez va paralichlarda) degidratatsion va desensibilizatsiyalovchi terapiya utkaziladi. 20 – 40 % li 10-20 ml glyukoza, askorbin kislotasi bilan, laziks (0,5), prednizolon, reopoliglyukin buyuriladi. Tirishishlarda magniy sulfat eritmasini 25 % - 0,2 mg∕kg mushak orasiga yoki aminazin, litik aralashma (aminazin Q dimedrol).

Ogir xollarda lyumbal punksiya kilinadi.

Asorat berganda davo choralari:

Nafas tuxtaganda tilni tutib turib sun’iy nafas oldirish. Bobrov apparatida namlangan kislorod berish 10 – 20 ml 20 – 40 glyukoza, 1,0 – 2,0 ml 5 % li askorbin kislotasi. Yurak preparatlari va gormonlar beriladi.

Sitsiton, lobelin va boshka nafas markazini kitiklovchi preparatlar berish takiklanadi. Sababi apnoe kuchli kuzgalish xisobiga kuzatilgan.

Pnevmoniyada streptomitsin bilan birga keng spektrli antibiotiklar kullaniladi.

Ensefalitlarda lyumbal punksiya (diagnostika va davolash maksadida). Dezintoksikatsiya (glyukoza, gemodez, reopoliglyukin) Oksigenoterapiya, stimullovchi, desensibillovchilar beriladi, degidratatsiya, desensibilizatsiya, stimulyatsiya kilinadi.

Profilaktika
AKDS – 1 ml tarkibida 30 LF difteriya anatoksini, 10 EC kokshol anatoksini va 40 mlrd. uldirilgan kuk yutal mikrobi tutadi. AKDS – 0,5 dan teri ostiga 3 marotaba 30 – 40 kun intervalda yuboriladi. 9 – 12 oydan sung birinchi revaksinatsiya 0,5 va 4 yoshda ikkinchi revaksinatsiya 0,5 kilinadi.

Bemor bolalar kasallik boshlangandan 40 kungacha izolyatsiya kilinishlari kerak. Agar spazmatik yutaldan xisoblansa 30 kun.

Mulokotda bulgan bolalar agar kasallanmagan bulsa 14 kun izolyatsiya kilinadi.

1 yoshgacha bulgan bolalar mulokotda bulgan bulsa kuk yutalga karshi gamma globulin yoki platsentar immunoglobulin 3 – 6 mg mushak orasiga 2 marotaba 48 soat interval bilan buyuriladi.