O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

 

---

49 
SINEKDOXA 
Yunoncha so`z bo`lib: birgalikda o`ylamoq, fahmlamoq demakdir. Qism bilan butun 
munosabati asosida ma’no ko`chirishga sinekdoxa deyiladi. Sinekdoxa metonimiyaning bir 
ko`rinishi deb ham yuritiladi. Ammo undan farqli ravishda sinekdoxa, miqdoriy 
xarakteristikaga asoslanadi. Masalan: bosh, tuyoq so`zlari, hayvon tushuniladi. 
FUNKSIONAL (VAZIFAVIY) KO`CHIRISH 
Biror predmet nomi boshqasiga ular bajargan vazifadagi o`xshashlikka asoslanib 
ko`chirilsa, funksional ko`chirish deyiladi. Funksiya lotincha: faoliyat, vazifa demakdir. 
Funksional ko`chirish ham o`xshashlikka asoslanadi. Bu jihatdan u metaforaga yaqin 
turadi. Farq shundaki, funksional ko`chirishda tashqi ko`rinish, material jihatdan o`xshashlik 
emas, balki vazifa jihatidan o`xshashlik asosga olinadi. Masalan: Qush organizmining 
uchish uchun xizmat qiladigan qismi qanot deb ataladi. Xuddi shunday vazifani bajaruvchi 
qism samolyotga nisbatan ham qanot deb nomlanadi. Xat yozish uchun avvallari qush pati 
ishlatilar edi. Uni pero der edilar. Bu asbob metaldan yasalgandan so`ng ham pero deb 
yuritilaverdi. Tugma yaktakning boqchini tugish. Hozir-metall. Otlanmoq-biror joyga borish 
va h.q. 
SO`Z MA’NOLARINING O`ZGARUVCHANLIGI 
Til lug`at tarkibining o`zgarishi bilan bog`liq ravishda so`z ma’nolari ham o`zgara 
boradi. Bu o`zgarish tilning butun tarixiy taraqqiyoti davomida yuz beradi. Ba’zi so`zlar 
shaklan o`zgarmay, ma’no tomondan o`zgaradi. Bir ma’noni bildirgan so`zlar bir necha 
ma’noni ifodalay boshlaydi va h.k. 
Zamon o`tishi bilan tildagi ba’zi so`zlar dastlabki anglatgan ma’nolaridan tashqari, 
yana boshqa ma’nolarni ifodalay boshlaydi. Masalan: Vatan so`zining ma’nosi kengaydi, 
Birovning mulki, tug`ilgan joyi ma’nosidan O`zbekiston ma’nosini anglatadigan bo`ldi. 
Hozirgi o`zbek tilida burchak to`garak o`zlashtirish, kecha, yutuq boshlang`ich kabi qator 
so`zlarning ma’nolari ham kengaydi. Shuningdek, qarindoshlik bildiruvchi ota, ona, xola, 
amaki kabilar keng ma’noda hurmat ifodalovchi so`zlar sifatida qo`llanilishi so`z ma’nosi 
o`zgarishi natijasidir. 
Davrlar o`tishi bilan ikki yoki uch ma’noni ifodalagan so`z bir ma’nonigina anglatib 
qolishi mumkin. Masalan: ichkari so`zi avval biror narsa yoki binoning ichki qismini ham, 
xotin-qizlar huquqsizligini ham ifodalagan bo`lsa, hozirgi vaqtda u so`z faqat bir ma’noni 
ma’lum bino yoki narsaning ichki qismini ifodalaydi. Kiyik so`zi qadimda barcha yirtqich 
hayvonlarga nisbatan ishlatilgan bo`lsa, hozir faqat bir hayvon nomi - ohuni bildiradi. 
Turdosh otlarning atoqli otlarga ko`chishi ham ma’no torayishiga olib keladi. 
Masalan, po`lat-Po`lat, o`lmas-O`lmas kabi.