O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

Mavzu : Frazeologiya. Iboralarning semantik tabiati 
Reja : 
1. So`zlar bog`lanmasi va uning turlari. 

---

59 
2. Frazeologizmlar haqida tushuncha. 
3. Frazeologik ma’no va uning kelib chiqish yo`llari. 
Frazeologiya tilshunoslik fanining mustaqil sohasi deb tan olingan. Frazeologik 
birliklarning o`ziga xos xususiyatlarini to`liq anglamoq uchun, avvalo, so`zlar bog`lanmasi 
haqida tushunchaga ega bo`lish kerak. 
Frazeologiya yunoncha: iboralar haqidagi ilm demakdir. 
Tilshunoslikning frazeologik birikmalari va ularning barcha xususiyatlarini 
tekshiruvchi sohasi frazeologiya deyiladi 
Frazeologiya termini tilshunoslikda ikki ma’noda qo`llanadi: 1) tildagi frazeologik 
birliklarning jamisi; 2) shunday birliklarni o`rganuvchi soha (fan) ma’nosida. 
Frazeologiya dastlab adabiyotshunoslikda paydo bo`lgan. Ma’lum bir asarni bir 
tildan ikkinchi tilga tarjima qilganda, turg`un so`zlar bog`lanmasini aynan tarjima qilish 
mumkin bo`lmay qolgan. Bunda o`sha tillarda mavjud bo`lgan frazeologizmlar o`rganila 
boshlangan. Frazeologiya termini dunyo filologiyasida 1558-yilda ingliz adabiyotshunos 
olimi Neandr tomonidan birinchi marta qo`llangan. U badiiy asarlarni tarjima qilar ekan, shu 
terminni ishlatishga majbur bo`lgan. 
Rus tilshunosligida frazeologizmlarni o`rganish XIX asrdan boshlandi. Bu sohada 
akademik Shaxmatov, V.V.Vinogradov, A.I.Yefimov, N.M.Shanskiy kabi olimlarning 
xizmati katta. 
O`zbek tilshunosligida esa iboralarni o`rganish 1950-yillardan boshlandi. Bu sohada 
Sh.Rahmatullayev, Y.Pinxasov, M. Husainov, I.Qo`chqortoyev kabi olimlar ilmiy ish olib 
bordilar, Jumladan, Sh.Rahmatullayev "O`zbek frazeologiyasining ba’zi masalalari" 
mavzusida doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. Shunday qilib, o`zbek tili 
frazeologiyasini o`rganish hozir ham davom etmoqda. Jumladan, B.Yo`ldoshev “Hozirgi 
o`zbek adabiy tilida frazeologik birliklarning funksional - uslubiy xususiyatlari” mavzusida 
doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. 
Frazeologik birliklar turli olimlar tomonidan turlicha talqin qilingan. Jumladan, prof. 
Sh.Rahmatullayev o`zining "Hozirgi o`zbek adabiy tili", Toshkent, 1965-yil kitobida 
frazeologik birliklarni alohida tadqiq etmay, leksik hodisalar qatorida ular bilan birga 
o`rganadi: leksik sinonimlar va frazeologik sinonimlar va frazeologik Sinonimiya yoki 
leksik antonimiya va frazeologik antonimiya kabi. 
O`zbek tiliga oid boshqa darslik va qo`llanmalarda esa iboralar semantik jihatdan 
qo`shilma, birlashma, chatishma, morfologik jihatdai ot, sifat, fe’l, ravish, frazeologik 
iboralar, deb tasnif qilinganini ko`ramiz. "Hozirgi o`zbek adabiy tili" (Toshkent, 1980) 
kitobida esa bunday tasniflar uchramaydi va bunday klassifikatsiyalarning ahamiyati yo`q 
deb qayd etiladi. Frazeologizmlarda hech qanday "qo`shilish", "natishish" kabi hodisalar 
yo`q deyilgan. Balki uning o`rniga frazeologik ma’no strukturasi, iboralardagi polisemiya, 
omonimiya, sinonimiya va antonimiyalar alohida tadqiq qilingan. Bizningcha ham, shu yo`l 
to`g`riga o`xshaydi. 
So`z ham, frazeologizm ham lug`aviy birlik sanaladi, Tilning lug`at boyligini tashkil 
etadi. 
Frazeologizmlar so`z birikmasi yoki gaplar singari nutq jarayonida hosil bo`lmaydi, 
balki ular xuddi so`zlar kabi tilda tayyor holda bo`ladi. Demak, frazeologizmlar nutq 
hodisasi emas, balki til hodisasidir. 
Frazeologizmlar ham xuddi so`zlar kabi, shakl va ma’no butunligiga ega. So`zning 
shakliy tomonini tovushlar hosil qilsa, frazeologizmning shakliy tomonini so`zlar hosil 
etadi: rahmdil-ko`ngli bo`sh, xursand-boshi osmonga etdi. Frazeologizm tarkibidagi so`zlar 
ma’no butunligiga ega emas. Iboralar so`zlar yig`indisining ko`chma ma’nosiga asoslanadi. 
Shuning uchun ibora tarkibidagi bir necha so`z bir butunligicha gap bo`lagi vazifasida 
keladi; Ko`z ochib-yumguncha necha ming piyoda va suvoriy kishilar paydo bo`ldi. (A.Q) 
(Ma’nosi tez-hol vazifasida), 

---

60 
Lug`aviy birlik sifatida esa frazeologizmlar so`zlarga xos bir qator xususiyatlarga 
ega.