O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

Mavzu: So‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari 
Reja: 
1.
So‘zlarning ma’noviy munosabati haqida 
2.
Sinonimiya 
3.
Antonimiya 
4.
So`zlarning shakliga ko`ra turlari: omonim va paronimlar. 
5.
Omonimlarning turlari va ko`rinishlari. 
6.
Omonimlarning uslubiy ahamiyati. 
7.
Paronimlarga xos xususiyatlar 
Sinonimlar. 

Sinonimlar va sinonimik qator. 

Sinonimik qatordagi so`zlarning o`zaro farqli xususiyatlari. 

---

50 

Sinonimik qatordagi dominanta. 

Sinonimlar va dubletlar. 

Sinonimlarning paydo bo`lishi. 

Sinonimlarning nutqda qo`llanishi. 
Sinonim grekcha bir nomli demak. Denotativ ma’nosi bir xil, koniotativ ma’nosi 
(qo`shimcha ma’no ottenkasi, stilistik bo`yog`i) va boshqa xususiyatdari farqli bo`lgan 
so`zga sinonimlar deyiladi: yuz, aft, bashara, chehra 
Sinonimiya – bir xil nomga egalik quyidagi ko`rinishlarga ega: 1) leksik sinomiya, 
yani so`zlar ma’nodoshligi: ish, yumush; gapirmoq, so`zlamoq; 2) Iboralar ma’nodoshligi: 
boshi osmonga yetdi? terisiga sig`madi; 3) Affiksal, ya’ni grammatik shakllar ma’nodoshligi 
-yap, -yotir; 4) Sintaktik sinonimiya: ona bolasiga qayg`uradi, ona bolam deb qayg`uradi. 
Tilshunoslikning 
sinomimlari, 
o`rgatuvchi 
bo`limi 
simonimika 
deyiladi. 
Leksikologiyada esa leksik sinonimlar o`rganiladi. 
Tilshunos olimlar so`zdagi ma’no xususiyatlarini ko`zda tutib, sinonimlarga turlicha 
ta’rif beradilar. 
Sinonimlarning mohiyatini to`g`ri tushunish uchun ikki hodisani bir-biridan farq1ash 
lozim: 1) tushuncha va so`z, ularning o`zaro munosabati; 2) so`z va uning ma’nolari, har bir 
so`zning ma’no ottenkalari. 
Tushuncha, (predmet, -belgi, voqea, hodisa, harakatlar haqida kishilarninig tasavvuri 
bo`lib, so`z shularning ma’lum tovush yig`indisi vositasida tilda reallashuvi demakdir, 
"Tushuncha so`zga; so`z esa tushunchaga to`la ravishda mos kelavermaydi. 
Shuningdek, so`z tushunchaning hamma tomonini qamrab ololmaydi, balki uning 
mohiyati va muhim tomonini aks ettiradi. Tushunchaning boshqa tomoni va boshqa 
xususiyatlari boshqa so`zlar bilan ifodalanadi. Shu sababli tilda ma’nodosh so`zlar 
sinonimlar paydo bo`ladi. 
Sinomimlarni ta’riflaganda, uning barcha xususiyatlarini bir ta’rif doirasiga sig`dirib 
bo`lmaydi. Shu sababli sinonimlar ta’rifida ularning umumlashtiruvchi ma’nosi, aytilishi va 
yozilishini hisobga olish kifoya. 
Sinonimlar ta’rifida ma’nolari bir xil deyish to`g`ri emas, ma’nosi bir xil so`zlar 
dubletlar deyiladi. 
Ular anchagina: arava, aroba, shoki, shoyi, gadoy, gadoi, boaql, baaql kabi. 
Birlashtiruvchi ma’nosi bilan o`zaro bog`lanuvchi so`zlar gruppasi sinonimik qator 
deyiladi. Sinonimik qator ikki va undan ortiq so`zlardan tashkil topadi: osmon, ko`k, samo, 
falak (to`rtta so`z), qiziq, g`alati, ajoyib, alomat, antiqa, ajab, ajib (yettita so`z). 
Sinonimik qatorni tuzilishda ma’lum chegaraga va aniqlikka ega bo`lgan, stilistik 
jihatdan "betaraf" so`z dominanta deb yuritiladi: yurak, ko`ngil, qalb, dil qatorida dominanta 
yurak. 
Sinonimik munosabat, odatda, bir so`z turkumi doirasida bo`ladi; ulug`, buyuk, katta, 
(sifat), odam, inson, bashar (ot). 
Sinonimik qator barcha mustaqil va yordamchi so`zlar, shuningdek, modal so`zlar 
doirasida uchrashi mumkin. 
Bu o`rinda so`zlardagi leksik semantik guruh va sinonimik qator tushunchalari 
o`zaro yaqinligi, ammo ular bir-biridan farq qilinishini aytish lozim. Leksik semantik guruh 
tushunchasi "si.nonimik qatoridan ancha keng. U o`z ichiga "sinonimik qator" tushunchasini 
to`la qamrab oladi: ninni - chaqaloq - go`dak - bola - yigit - qiz –erkak - ayol kabilar bir 
leksik semantik guruhni tashkil etadi. Lekin sinonimik qator emas. LSG ichida sinonimik 
qator bo`lishi mumkin: ninni-chaqaloq-go`dak. 
Sistem tilshunoslik nuqtai nazaridan yondashilsa, sinonimiya hodisasi tez 
anglashiladi. 
Bunda leksik oppozitsiyalar (qarama-qarshi belgilar) asosiy rol o`ynadi. Jumladan, 
xushbo`y, hidli, muattar sinonimik qatori "ijobiy belgi" semasi bilan bir xil, ammo 
"kitobiy"lik semasi bilan hidli va muattar so`zlari qarama-qarshi (oplozitiv)dir. Ana shunday 

---

51 
ma’lum bir juz’iy semalar bilan farqlanuvchi so`zlar s.inonimlikni ta’minlaydi. Shuning 
uchun ham sinonimik qatorni tashkil etuvchi so`zlar qaysidir jihatlari bilan bir-birlaridan 
farqlanganligi uchun tilda alohida leksik birlik sifatida yashaydi. 
Sinonimik qatordagi so`zlar quyidagi hodisalar nuqtai nazaridan o`zaro farqlanadilar: 
1) emotsional-ekspressiv bo`yoq nuqtai nazaridan: neytral yoki emotsional-
ekspressiv bo`yokdor so`zlar bo`ladi: yuz-neytral, bashara-bo`yoqli. 2) qo`llanish uslubiga 
ko`ra: inson, bashar sinonimik qatoridagi bashar-poetik uslubga xos. 
3) adabiy tilga munosabatiga ko`ra: adabiy yoki dialektal: qidirmoq-adabiy, istamoq-
dialektal. 
Quyidagicha munosabatda bo`lgan so`zlar o`zaro sinonim sanalmaydi: 
1. Keng tushunchani anglatuvchi so`z bilan tor tushunchani anglatuvchi so`z; uy va 
xona, o`tov va chayla. 
2. Tur va jins tushunchasini anglatuvchi so`zlar: daraxt (jins), olma (tur), ot (jins), 
duldul (tur) 
3. Turli sotsial davrga xos tushunchalarni anglatuvchi so`zlar: sudya, qozi, mirshab, 
militsiya. 
Sinonimiya va polisemiya munosabati ham xarakterlidir. Ko`p ma’noli so`z har bir 
ma’nosi bilan boshqa-boshqa sinonimik qatorda bo`lishi mumkin. Masalan: ko`p ma’noli 
"bitirmoq" so`zi uch ma’nosi bilan uch sinonimik qatorga birlashadi: 
1. Bitirmoq, tugatmoq, tamomlamoq, Bu so`zlar “yakuniga yetkazmoq” ma’nosi 
bilan o`zaro sinonimdir: Boshlasak sovuq tushmay bitiramiz (A.Q) Choyning bari tugadi, 
maktabni tamomlab keldi. 
2. Bitirmoq, bajarmoq, ado etmoq, do`ndirmoq. Bu qatordagi so`zlar "ish, vazifa, 
topshiriqni amalga oshirmoq, bajo keltirmoq" ma’nosi bilan o`zaro sinonim bo`ladi: ishni 
ko`ngildagidek bitirib keldingiz, ishni sifatli bajardi: Shaxsiy majburiyatni ado etdi. Kuniga 
ikki kishi uch yarim-to`rt norma do`ndiryapmiz. 
3. Bitirmoq, sop qilmoq, yo`qotmoq: bu qatordagi so`zlar "tamom (yo`q) holatga 
keltirmoq" ma’nosi bilan sinonimlik hosil qiladi: Qizning ota-onasining ta’rifini aytib 
bitirolmaydilar, Oshni bir olishda tugatdi. 
Y.Pinxasov, Sh.Rahmatullayev va boshqa bir qator olimlar ideografik, stilistik va 
kantekstual sinanimlar haqida fikr yuritadilar. Bunga nazariy asos yo`q, deb yozadi 
X.Doniyorov. 
Bizningcha, bu o`rinda ikki hodisani farqlash kerak bo`ladi. Birinchidan, 
sinonimiyani ikki so`z orasidagi bir xil ma’no deb tushunilsa, X.Doniyorov haq. 
Ikkinchidan, agar sinonimiyani nutqiy hodisa deb qaralsa, kontektual sinonimlar ham 
mavjud. Masalan: Madamin qo`rboshini o`ldirmasak u bizni yeydi (o`ldiradi). 
Tilda sinonimlar quyidagi yo`llar bilan paydo bo`ladi: 
1) bir tildan ikkinchi tilga so`z o`tishi natijasida: manglay (o`zb), peshona (toj), kuch 
(o`zb), quvvat (toj), josus (o`zb) agent (rus) 
2) mahalliy shevalardan so`z olish natijasida: do`ppi-kalapo`sh; buzoq-go`sola; 
paqir-satil; 
3) so`z yasalishi yo`li bilan sinonim hosil qilish, ya’ni yasama so`z tub so`z bilan: 
hisi-sezgi, savol-so`roq, vazifa-itopshiriq. 
4) so`zning yangi ma’no kasb etishi natijasida: o`rin so`zi joy va lavozim ma’nosida; 
qoplamoq; bint bilan o`radi va o`ramoq, chirmamoq: ilon o`raldi; egallamoq: qal’a o`raldi. 
Ko`rinib turibdiki, sinonimlarning material asoslari turlicha bo`lib, ular umumiy 
ma’nolari asosida o`zaro boglanadilar. Har bir sinonim so`z ma’no ottenkalariga ko`ra 
farqlanadi. Shuning uchun ham ularning ba’zilarini ikkinchisining o`rnida ishlatib 
bo`lmaydi. Masalan, katta, ulug`, buyuk, gigant so`zlari doimo bir-birlarini almashtirmaydi. 
Chog`ishtiring: qari, oqsoqol, nuroniy, keksa... 
Og`zaki va yozma nutqda sinonimlarning amaliy ahamiyati katta. Sinonimlar so`zni 
o`rinsiz takror ishlatishga yo`l qo`ymaydi, uslubning ravonligini ta’minlaydi. Ijodiy yozma 

---

52 
ishlar, ayniqsa, insho yozganda sinonimlardan unumli foydalanish lozim: Shoir, yozuvchi, 
avtor, so`z san’atkori, muallif; ulug`, buyuk, katta, ulkan kabi. 
Sinonimlar badiiy nutqda tasvirlash vositasi bo`lib xizmat qiladi. Yozuvchilar 
sinonimlar vositasida kishilar xarakterini, voqea-hodisalarni, manzaralarni aniq va ravshan, 
jozibali qilib tasvirlaydilar. Sinonimlardagi bunday xususiyatlarni XV asrdayoq A.Navoiy 
sezgan edi. O`zining "Muhokamatul lug`atayn" asarida "ichmoq" so`zining oltita, 
"yig`lamoq" so`zining yettita sinonimini keltiradi: yig`lamoq, ingramoq, singramoq, 
siqtamoq, o`kirmoq, inichkirmoq, hoy-hoy yig`lamoq, A.Navoiy bu sinonimlar bir-biridan 
o`zining nozik ma’no ottenkalari bilan farq qilishini she’riy misralar bilan tushuntiradi. 
Sinonimlardan keyingi davr shoir va yozuvchilari ham keng foydalanib kelmoqdalar. 
Bunga E.Vohidov, A.Oripov, T.Malik va boshqalarning asarlarini eslash kifoya. 
Sinonimlar hodisasi o`zbek tilshunosligida atroflicha ishlanilgan. U.Tursunov, 
A.Hojiyev, A.Doniyorov va boshqa olimlar alohida monografik tadqiqotlar olib borganlar.