O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

SEMASIOLOGIYA 
So`zning ma’no tarkibi va u bilan bog`liq hodisalarni o`rganuvchi soha 
semasiologiya deyiladi. 

---

46 
So`zning ma’nosi va semantik tarkibi boshqa-boshqa hodisadir. So`zning ma’nosi 
deganda, shu so`zning u yoki bu bitta ma’nosi anglashiladi, Masalan: kitob-so`zining 
ma’nosi o`quv quroli, non-oziq-ovqat. So`zning ma’no tarkibiga uning o`z yoki ko`chma, 
bir yoki ko`p ma’nosi hamda ekspressiv hissiy ma’nolari kiradi: Masalan: Bosh, qosh, 
go`zap. 
So`zning ma’no tarkibini o`rganishda keyingi davr tilshunosligida komponent tahlil 
metodi vujudga keldi. Buning o`zbek tiliga tadbiq etilishida prof. I.Qo`chqortoyev. Sh. 
Rahmatullayev, H.Ne’matov, R.Rasulovlar katta rol o`ynaydi. Ular tomonidan O`zbek 
tilshunosligida komponent taqlil usuli tadbiq etildi. Komponent tahlil metodida bir so`zning 
turli semalari tahlil etiladi va uning valentligi aniqlanadi. Masalan: tuz leksemasining oq, 
kristall, sho`r, ovqatga solinadigan ximiyaviy element semalari mavjud. Chog`ishtiring: Non 
sindi. Non-qattiq, qattiq narsa sinadi. Suv sindi: suv-yumshoq bu sinmaydi. Demak, non va 
suv so`zlari "qattiq" va "yumshoq" semalari valenlligiga ko`ra farqlanadi. Bu hodisa 
uslubiyat uchun ham muhim ahamiyatga egadir. 
So`z va uning ma’no tarkibini izchil o`rganish tilga yaxlit bir tizim (sistema) sifatida 
qaralgandagina amalga oshishi mumk in 
O`zbek tilshunosligida tilga sistema (tizim) sifatida yondashish, asosan, 80-yillardan 
paydo bo`ldi. Hozir tilshunoslikdagi eng ilg`or metod sifatida rivojlanib bormoqda. Bu 
o`rinda til leksikasining sistem qurilishi haqida ma’lumot berish lozim. 
Sistem qurilishning mohiyati shundan iboratki, til strukturasida so`zlar izohli yoki 
ters lug`atlarda joylashgani kabi tasodifiy belgilar (masalan, alfavit shaklida) asosida emas, 
balki so`zlar orasidagi ma’no hamda vazifa o`xshashliklari asosida ma’lum guruhlarga-
leksik semantik guruhlarga (to`dalarga) (LSG) birlashgan holda yashaydi. Masalan o`zbek 
tilida shaxsni yosh xususiyati jihatidan baholovchi LSG o`z ichiga: ninni, chaqaloq, go`daq 
norasida, bola, qiz, o`g`il, o`smir o`spirin, yigit, juvon, keksa, qariya, chol, kampir, kabi 
so`zlarni' asliy sifatlarning ijobiy baho LSGi: yaxshi, tuzuq durust chiroyli, suluv, go`zal, 
zebo, ko`rkam, ajoyib, ajib kabi so`zlarni oladi. 
Bir LSGga kiruvchi so`zlarning ma’no va vazifalarini aniqlashda ular tarkibidagi 
integral (birlashtiruvchi) va differensial (farqlovchi) semalar muhim rol o`ynaydi. 
Boshqacha aytganda, so`zning ma’nosi va ma’no tuzilishi turlicha integral va differensial 
semalar yig`indisidan iborat. 
So`z ma’nosi (semema)ning kichik tarkibiy qismlari semalardir. 
Tabiiy moddalar kimyoviy tarkibiga ko`ra ularni tashkil etuvchi elementlarga 
bo`lingani kabi (chunonchi, suv H
2
O, tuz-NaS!) so`zning ma’nosi ham yaxlit bir butun 
ko`rinsa-da, bu nisbiy bo`lib, u tarkibiy qismlarga-semalarga bo`linadi. 
So`z ma’nosi (semema) nutqda muayyan sema "qobig`iga yashirinadi" va bu sema 
nutqda asosiy yetakchi sanaladi. So`z ma’nosi (semema) tarkibida boshqa semalar bilan 
o`zaro bog`lanib o`ziga xos mikrosistemasini tashkil qilib so`z ma’nosining yaxlitligini 
ta’minlaydi. M: aka va opa so`zlari bitta element (semasi) bilan, ya’ni biri erkak biri ayol 
jinsiga xos shaxsni ifodalashi bilan farqlanadi. Bu so`zlarda farklovchi -differensial sema 
jins. Ammo "qon-qarindoshlik", "bir ota-onadan tug`ilish", "yosh jihatdan kattalik", "bir 
avlodga mansublik" umumiy (integral)likni bildiradi. 
Bir kimyoviy element rang-barang moddalar tarkmbida uchrab turgani kabi ayrim 
LMGning differensial va integral semalari boshqa LSGlarda takrorlanib turadi. Chunonchi, 
"Erkak yoki ayol jinsiga mansublik"ni farqlash semasi uka-singil, er-xotin, yigit-qiz, kuyov-
kelin, qo`chqor-qo`y kabi minglab so`zlar tarkibida takrorlanadi. 
So`z ma’nosi (sememalar)ning semantik tuzilishini o`rganishda komponent tahlil 
metodining ahamiyati katta. Bu metod orqali so`z ma’nosi, uni tashkil qiluvchi tarkibiy 
qismlar, bu tarkibiy qismlarning o`zaro munosabati, til va nutqdagi roli, o`rni va vazifasi, 
ahamiyati aniqlaniladi. 
So`z tilda til birligi (leksema), nutqda nutq birligi sifatida o`rganiladi. So`zning 
nutqda o`rganilishi, uning boshqa so`zlar bilan birika olish imkoniyati, semantik sintagma 

---

47 
tuzishi, o`z ma’nosini to`la ochish unun muayyan so`z va so`z shakllarini talab etishi 
valentlik nazariyasining asosini tashkil etadi, So`z valentligi substantsial-semantik hodisa 
sifatida so`z ma’nosi va uning gapda namoyon bo`lishi bilan bog`liqdir. 
Valentlik nazariyasi ob’yektiv, muhim va ilmiy-amaliy ahamiyatga ega. Chunki u 
so`zning ichki imkoniyati, so`zga xos muayyan semantik xususiyatlarni ochishda muhim rol 
o`ynaydi. 
So`zlarning semantik bog`lanishi bevosita ular semalarining semantik munosabatini 
yuzaga keltiradi. Biror so`zning biror boshqa so`z bilan birikishi uning semantik 
imkoniyatiga ko`ra sodir bo`ladi. 
Chog`ishtiring: suv so`zida "yumshoqlik", "suyuqlik" semalari mavjud. Shuning 
uchun ham u "ichmoq" fe’li bilan bevosita birika oladi. Chunki "yumshoq" va "suyuq" 
narsalar ichilish imkoniyatiga ega. 
So`zlar orasidagi semantik munosabat esa bevosita sintaktik munosabatni yuzaga 
keltiradi, ya’ni sintaktik konstruktsiyalar tuziladi. Chunki sintaktik munosabat asosida 
semantik munosabat yotadi. Bu o`z navbatida semantika va sintaksisning o`zaro dialektik 
bog`liqligini ko`rsatadi. 
Ammo shu narsani ta’kidlash joizki, sintaktik aloqadan valentlik kelib chiqmaydi, 
balki valentlikdan sintaktik aloqa kelib chiqadi. 
Valentik va sintaktik aloqaga xos xususiyatlarni aniqlashda quyidagilarga e’tibor 
qaratish lozim. 
Valentlik-ichki imkoniyat, potentsiya bo`lsa, sintaktik aloqa uning voqe bo`lishidir. 
Valentlik–til birligi bo`lsa, sintaktik aloqa nutq birligi. 
Valent1ik–mohiyat bo`lsa, sintaktik aloqa hodisadir. 
Valentlik–umumiy bo`lsa, sintaktik aloqa xususiydir. 
Valentlik–zarurat bo`lsa, sintaktik aloqa tasodifdir. 
Xullas, so`z valentligi va sintaktik aloqa o`zaro bog`liq, bir butun, ajralmas, ayni 
vaqtda har biri nisbiy "mustaqil" bo`lgan faol lingvistik hodisadir. 
Valentlik nazariyasi so`zlar orasidagi mantiqiy munosabat mohiyatini bilishda, turli 
sintaktik birliklarning hosil bo`lish mexanizmini ochishda katta ahamiyatga ega.