Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti Buxoro tarixi kafedrasi oybek klichev

2.3.Muzeylarni 
tashkil 
etilishida 
ilmiy 
jamiyatlar 
va 
kolleksionerlarning roli. 
Muzey ishida 1885-yili tuzilgan arxeologiya 
13
Содиқова Н. Маданий ёдгорликлар хазинаси. –Тошкент: Фан, 1981. –Б.47.
14
Shukitob. –B.47.

---

29 
havaskorlari toʻgaragining faoliyati muhim ahamiyat kasb etdi. Toʻgarak tashkil 
etgan arxeologik ekspeditsiyalarning dastlabki arxeologiya va numizmatika 
materiallari 1899-yildan muzeyga topshirila boshlanadi.
 
Muzey 
moddiy 
holatining 
ogʻirligi 
kolleksiyalarning 
yoʻqolishi, 
boʻlimlarning qisqarishiga olib keldi. 1900-yilga kelganda faqat etnografiya, 
arxeologiya va numizmatika boʻlimlarigina faoliyat koʻrsatar edi. Oʻsha yili 
roʻyxatga olingan kolleksiyalar holatiga qarab ekspozitsiyalar haqida fikr yuritish 
qiyin emas. Roʻyxat besh qismdan: gravyura va fotosuratlar; dafn etish va 
qabrtoshlar bilan bogʻliq ashyolar; uy-roʻzgʻor buyumlari; kichik arxeologik 
ashyolar; numizmatika kolleksiyalaridan iborat boʻlgan. 
Muzeyga keladigan tomoshabinlar soni yildanyilga ortib borgan. Xususan 
,1900-yili tomoshabinlar soni 5400 kishi boʻlsa, 1908-yilga kelib – 10000, 1913- 
yili esa 37000 kishiga etdi. Bu borada eng muhimi muzeyga keluvchilarning 
aksariyat qismi mahalliy aholi vakillari ekanligidir. “Oʻrta Osiyo hayoti” 
gazetasidagi xabarda “garchi muzey eksponatlari mahalliy tilda izohga muhtoj 
boʻlsa ham, ularni zoʻr qiziqish bilan tomosha qilayotgan mahalliy aholi orasida 
ruslar umuman kam koʻrinardi”
15
. 
Turkiston muzeylarini boyitish, oʻtmish obidalarini saqlashda mahalliy 
yodgorliklar havasmandlarining xizmati katta. Rus olimlari Turkiston oʻlkasini 
oʻrganish, Oʻrta Osiyo xalqlari hayoti bilan tanishish mobaynida mahalliy 
aholining turli vakillari bilan yaqin aloqada boʻldilar. N.I.Veselovskiy, 
V.V.Bartold, 
E.F.Kal, 
A.N.Samoylovich 
va 
ruslarning 
boshqa 
taniqli 
namoyandalari oʻzlarining Turkistonda olib borgan ilmiy ishlarida mahalliy 
yodgorlik muxlislariga tayandilar. Shu tufayli ularning ilmiy axborotlari, xabar va 
maktublarida mahalliy oʻlkashunoslar faoliyati tasvirlangan. Rus olimlari bilan 
tanishuv ayni paytda mahalliy kolleksionerlar faoliyatiga ham samarali ta’sir 
koʻrsatdi. 
Samarqandlik usta Mirza Qosimov shahardagi me’moriy yodgorliklarning 
sirli lavhalarini toʻplovchi kolleksioner sifatida tanilgan edi. Jizzax yaqinidagi 
15
Содиқова Н. Маданий ёдгорликлар хазинаси. –Тошкент: Фан, 1981. –Б.45.

---

30 
“Temur darvoza” qoyatosh lavhalari ham shu ajoyib rassom va xattot tomonidan 
qogʻozga koʻchirilgan. M.Qosimov Ulugʻbek madrasasining qoʻlyozma chizmasini 
ham tayyorlagan. Uning rasmlar toʻplami 1886-yili Toshkentdagi Turkiston 
hunarmandchilik sanoati koʻrgazmasida namoyish etilib, munosib taqdirlanadi. 
Turkistonda N.I.Veselovskiy rahbarligida oʻtkazilgan ilmiy tadqiqotlarda 
qatnashgan toshkentlik savdogar Akrom Asqarov yirik kolleksionerga aylandi. Rus 
imperatori arxeologiya jamiyati 1887-yili Akram Asqarovni “Arxeologiyada 
erishilgan yutuqlarga yordam qilganligi uchun” kichik kumush medali bilan 
taqdirlaydi. Uni Parijdagi ilmiy arxeologiya jamiyati ham a’zolikka saylagan. 
A.Asqarov arab, rus tillarini bilgan oʻz zamonasining etuk ziyolisi boʻlgan
16
. 
1890-yili ochilgan Turkiston qishloq xoʻjaligi va sanoati koʻrgazmasiga 
A.Askarov ham qatnashadi. Unga ajratilgan pavilyonni N.A.Mayev shunday 
tasvirlaydi: “Temir yoʻl va Oʻrta Osiyo boʻyicha ilmiy ishlar pavilyonlari orasida 
Akram Asqarovning uncha katta boʻlmagan pavilyoni joylashdi. ... Pavilyon 
ichkarisida rus Turkistonida kamdan kam uchraydigan ilgʻor kishilar orasida obroʻ 
qozongan Akram Asqarovning hunarmandchilik mahsulotlaridan namunalar oʻrin 
olgan edi. Bu yerda amerika paxtasi, pilla va shoyi namunalari, ipak qurti uchun 
eng yaxshi deb tan olingan tut daraxti namunalari namoyish etildi. Shuningdek, bu 
yerda boy numizmatik va arxeologik kolleksiyani ham koʻrish mumkin. Akram 
Asqarov Oʻrta Osiyo qadimgi yodgorliklari va eski tangalarini koʻpdan beri 
ishtiyoq bilan toʻplab keladi. Uning kolleksiyalari bu oʻlkaning bir paytlari juda 
joʻshqin kechgan hayoti bilan qiziquvchilarning hammasiga ma’lumdir”
17
. 
A.Asqarov oʻz vasiyatnomasida toʻplagan kolleksiyasini hukumatga 
topshirilishini iltimos qilgan. Ammo uning oʻlimidan keyin yiqqan osori-atiqalari 
alohida-alohida 
sotilib, 
turli 
odamlar 
qoʻliga 
oʻtib 
ketdi. 
A.Asqarov 
kolleksiyasining katta qismi – 14 mingta tanga va 200 ta buyum Turkiston general-
gubernatori A.B.Vrevskiy farmoyishi bilan Peterburgga, Imperator arxeologiya 
komissiyasi ixtiyoriga joʻnatiladi. 
16
Лунин Б.В. Самаркандский любитель старины Мирза Бухары //Общественные науки в Узбекистане. 1963. 
– № 6. – С. 39.
17
Содиқова Н. Маданий ёдгорликлар хазинаси. –Тошкент: Фан, 1981. –Б.50.

---

31 
Mahalliy yodgorlik toʻplovchilari orasida oʻtkir qobiliyatli, rus shaharlari 
boʻylab bir necha bor sayohat qilgan, faol va yirik kolleksioner samarqandlik 
Mirza Abdulla Buxoriy ham bor edi. Mirza Abdulla Buxoriy savdogar va mahalliy 
ipak, jun va ip gazlama buyumlari fabrikasining xoʻjayini ham edi. Mirza Abdulla 
1878-yili Toshkentda koʻrgazma tashkil etib, unda xonatlas, ayollar bosh kiyimlari 
kabilardan iborat kolleksiyasini namoyish etgan. 
Mirza Abdulla savdogar Muhammad Shokir bilan birga “Ipak buyumlari 
ishlab chiqarishni ancha takomillashtirgani va kengaytirgani” uchun oltin medaliga 
sazovor boʻladi. 1886-yili Turkiston koʻrgazmasida, 1887-yili Xarkov qishloq 
xoʻjalik koʻrgazmasida qatnashdi. U keltirgan ipak mahsulotlar tezda sotilib 
ketgan, ana shu gazmollari uchun u medal olgan edi. Mirza Abdulla 
N.I.Veselovskiy bilan ham aloqada boʻlgan. N.I.Veselovskiy Mirza Abdulla 
kolleksiyalarini koʻrib chiqib, undan 1202 buyum, shu jumladan, 11 tilla va 77 
kumush tanga, 951 dona chaqa, 18 ta muhr, odamlar, hayvonlar hamda boshqa 
narsalar tasviri tushirilgan 6 ta tosh sotib olgan. 
Mirza Abdullaning kolleksiyasi Imperator arxeologiya komissiyasi 
a’zolarida qiziqish uygʻotdi. Ular Turkiston general-gubernatori N.O.Rozenbax 
orqali unga murojaat etib, kolleksiyalari bilan tanishtirishni iltimos qildilar. 1888-
yilning 21-oktabrida Mirza Abdulla roziligi bilan Peterburgga 6 yashik qadimgi 
tanga va boshqa narsalar yuborildi. Mirza Abdulla ularga hech qanday narx 
qoʻymadi. Hammasi boʻlib 6300 ta osori atiqalarning koʻpchiligi kommisiya 
tomonidan qabul qilindi
18
.
Shayboniyxon madrasasida mudarrislik qilgan Abu Said Mahsum ham 
mahalliy oʻlkashunos, qadimgi buyumlar ishqibozi va toʻplovchisi boʻlgan. U 
mohir hattot boʻlib, Goʻri Amir, Shohi Zinda dahmalari va boshqa me’moriy 
inshootlardagi oʻqilishi qiyin boʻlgan yozuvlardan nusxa koʻchirgan. Toʻplangan 
qadimgi buyum, tanga-chaqalarni saqlaydigan maxsus stol va vitrinalarni 
ta’mirlash, zarur jihozlar tayyorlash uchun viloyat ma’muriyati ma’lum miqdorda 
mablagʻ ajratadi. Toʻplangan tangalari 1875-yilning iyulida 700 dona boʻlsa, 
18
Oʻshajoyda. –B.53.

---

32 
kutubxonadagi qoʻlyozma va kitoblar esa 30 taga yetadi. 1883-yili Zarafshon 
okrugi mahkamasida saqlanayotgan kolleksiyaning bir qismini Toshkent muzeyiga 
topshiradi.
Abu Said Mahsumdan sharqshunos olim V.V.Bartold Osiyo muzeyi uchun 
Sulton Shohruh davridan tortib to Shayboniyxon sulolasining soʻnggi davrigacha 
boʻlgan turli yorliq va hujjatlarni sotib olgan. Uning nomi Ulugʻbek rasadxonasi 
xarobalarining topilishi bilan ham aloqador. 1908-1909-yillari Obirahmat arigʻi 
yaqinidagi Poyirasat tepaligida qazuv ishlarini olib borgan V.L.Vyatkinga qazilma 
joyini aniqlash va Ulugʻbek rasadxonasi qoldiqlarini topishda mahalliy 
keksalarning koʻrsatmalari yordam beradi. 
Yana bir oʻlkashunos, qadimgi buyumlar muxlisi, etnograf Shohimardon 
Ibrohimov esa yuksak ma’rifatli va madaniyatli kishi sifatida ajralib turgan. U 
Oʻrta Osiyo etnografiyasiga oid koʻpgina asarlar muallifi. Sh.Ibrohimov 
xalqimizning tarixi, turmush tarzini yaxshi bilgan. Qozogʻistonlik elshunos 
E.Masanov uning asarlarini “rus boʻlmagan xalqlarga vatanparvarlik munosabatini 
qaror toptirishga yordam beradi, u rus ilgʻor gʻoyalari ta’sirida boʻlgan oz sonli 
savodxon etnograflardan biri edi” deb baholaydi
19
. Oʻrta Osiyoda oʻzbek tilida 
nashr etilgan kitob – “1871-yil kalendari”ning tuzuvchisi ham Sh.Ibrohimovdir. 
Xulosa qilib aytganda, oʻlkamizda muzeylarning ochilishi Rossiya 
imperiyasi tomonidan oʻlkaning moddiy va madaniy boyliklarini talon-toroj etish 
siyosatini oldini olish kerak edi va xalq ommasiga oʻz tarixini, oʻtmishi haqida 
ma’lumot berishi lozim edi. Ammo bu davrda kolleksiyalarni birlashtirish va 
muzey tashkil etish masalasi juda murakkab kechdi. Chunki Rossiya imperiyasi 
Turkiston xalqi orasida tarix va madaniyatga oid bilimlarni keng tashviqot qilish 
hamda ular e’tiborini qadimgi yodgorliklarga jalb etishni xohlamas edi. Shu tariqa 
Oʻrta Osiyoning moddiy va madaniy yodgorliklari, qimmatbaho buyumlari, nodir 
qoʻlyozmalari Rossiya va boshqa chet mamlakatlarga olib ketildi. Keyinchalik 
oʻlkamizda muzeylarning ochilishi bu ishlarning qisman oldini oldi. Muzeylarni 
19
Лунин В.Б. Среднеазиатский этнограф Шахимардан Ибрагимов //Общественные науки в Узбекистане, 
1966. – № 7. – С. 39-48.

---

33 
ochishda ilmiy jamiyatlar va toʻgarakalarning xizmati alohida tahsinga loyiq. 
Muzey fondlarini boyitishda kolleksionerlarning roli ham katta boʻldi.