Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti Buxoro tarixi kafedrasi oybek klichev

3.2. 
1925-1927-yillarda 
Buxoro 
oʻlkashunoslik 
muzeyining 
shakllanishida Sredazkomstaris va Buxkomstarisning faoliyati. 
XX asr birinchi 
choragi oxiridan muzeyshunoslik va oʻlkashunoslikda yangi davr boshlandi. 1925-
yil may oyidan boshlab Oʻzbekiston SSR Xalq komissariati buyrugʻiga asosan 
muzey sohasini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratildi.
Sredazkomstaris (Oʻrta Osiyo madaniy yodgorliklarni muhofaza qilish 
qoʻmitasi) bayonnomasida tarixiy yodgorliklari koʻp boʻlgan Xorazm, Buxoro, 
Samarqand, Fargʻona hududlaridagi obidalarni ta’mirlash ishiga e’tibor qaratish, 
bu yerlarda joriy yilda yangi muzeylarni tashkil etish va yil oxirigacha muzey 
faoliyatini tartibga olish va takomillashtirish, ularning yillik xarajatlarini ishlab 
chiqish vazifalari belgilab qoʻyilgan. 
“Sredazkomstaris” barcha qoʻmitalarga quyidagi topshiriq bilan murojaat 
qiladi: 
-
viloyatlarda oʻzbekshunoslik (oʻlkashunoslik) ishlarini etnografiya, 
antropologiya va atamashunoslik sohalari balan birgalikda olib borish va bu sohani 
aynan uchta viloyatda, ya’ni Xorazm, Buxoro, Fargʻonada jonlantirish; 
-
etnografiya sohasiga alohida e’tibor qaratish va muzeyning 
etnografiya boʻlimi uchun qimmatbaho va nodir ashyolarni yigʻish. Ularning 
yoʻqolib ketish xavfini oldini olish; 
-
muzeylarda antropologiya xonalari tashkil etish va ularning doimiy 
faoliyat olib borishi uchun sharoit yaratish; 
-
atamashunoslik sohasini rivojlantirish, muzey eksponatlarini shu soha 
yordamida ilmiy muomalaga kiritish, eksponatlar mahalliy tilda qanday nomlangan 
boʻlsa, ularni shu nomda yozish va ashyoning tarixini yozishda atamashunoslikdan 
foydalanish.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, antropologiya sohasi boʻyicha viloyatlarda 
ilmiy maslahatchi qilib L.V.Oshanin tayinlangan. Yigʻilishda yana bir masala-

---

40 
maxsus oʻquv kurslarni tashkil etib, shu hududlarda istiqomat qilayotgan aholini 
muzey ishi, madaniy yodgorliklarni muhofaza qilish sohalaridagi bilimini oshirish 
va ishlash uchun jalb etish muhokama qilingan edi. Uning loyihasini ishlab chiqish 
viloyat mutasaddilariga vazifa qilib topshiriladi. 
Buxoroda muzey ishi Narkompros (Xalq komissariati) ixtiyoridan olinib, 
Buxkomstaris (Buxoro madaniy yodgorliklarini muhofaza qilish qoʻmitasi)ga 
topshiriladi. Oʻsha paytlarda bu tashkilotni M.Saidjonov va ilmiy maslahatchi 
B.I.Butkevich boshqarar edi. Buxkomstaris oʻz oldiga yangi muzey ochish 
vazifasini qoʻydi. Bu uchun unga moliyaviy mablagʻ kerak edi. Ammo 
Narkompros 1927-yilning 1-martigacha davlat budjetidan Buxoro muzeyi uchun 
hech qanday mablagʻ ajratmagan. Bunga javoban B.Butkevich yordam soʻrab, 
Sredazkomstaris va Toshkentga telegramma joʻnatadi.
Bundan tashqari muzey binosi masalasida ham bahs-munozaralar davom 
etayotgan edi. 1925-yil 12-sentabrdagi Sredazkomstaris yigʻilishida V.K.Kostko 
Buxoro muzeyini Timi Abdullaxon yodgorligida ochish taklifi bilan chiqadi
24
. 
Bundan oldinroq Buxkomstarisning 1925-yil 8-sentabrdagi yigʻilishida 
ham shu masala, ya’ni muzeyni Timi Abdullaxon yodgorligida ochish masalasi 
koʻrilgan edi. Buxkomstarisning bir necha tekshirish guruhlari ham buni 
ma’qullagan. Hatto BXSRning Maorif noziri bu taklifni qoʻllab-quvvatlaydi va 
ta’mirlash uchun ikki ming rubl ajratadi. Binoni birinchi navbatda yorugʻ qilishga 
alohida e’tibor qaratish kerakligi, buning uchun har bir gumbazchalar ostiga 
fonuslar oʻrnatish, bino polini beton qilish, ichki qism devorlarini suvoqlash, 
binoni isitish va qishda zax-nam chiqishini oldini olish choralarini koʻrish koʻzda 
tutiladi. Buning uchun hammasi boʻlib 10-12 ming rubl kerak boʻlgan. 
Buxkomstaris 
Timi 
Abdullaxon 
uchun 
qiladigan 
xarajatlar 
roʻyxatini 
Sredazkomstarisga taqdim etadi. 
Sredazkomstarisning 1925 -yil 11-oktabrdagi yigʻilishida “Zerkomissiya” 
(Zarafshon okrug komissiyasi) rahbari Abdurauf Fitrat hisoboti eshitilib, 
24
Ниязова М.И. Из истории деятельности Бухарского музея (1925-1927 гг.). //Из истории культурного 
наследия Бухары. – Вып. 2. – Бухара: Бухоро, 1994. – С.40..

---

41 
hisobotning ikkinchi qismida Buxoro muzeyi uchun bino masalasiga toʻxtaladi. 
Tekshirish komissiyasi xulosasiga koʻra, xavfsizlik nuqtayi nazaridan muzey 
binosi quruq boʻlishi, nam va zax muzey ashyolariga jiddiy zarar yetkazishini 
inobatga olgan holda havo aylanishi va almashishi uchun qulay sharoit yaratilishi, 
asosiysi, isitish imkoniyatiga ega va yongʻin xavfsizligi qoidalari hisobga olingan 
boʻlishi kerak edi. Zerkomissiya yuqoridagi kamchiliklarni inobatga olib, Timi 
Abdullaxon binosi muzey uchun mos emas, degan xulosaga keladi. Zerkomissiya 
muzey uchun qulay bino sifatida Ark binosini tavsiya etadi.
Zarafshon viloyat ijroiya qoʻmitasi Sredazkomstarisga muzeyni amirning 
yozgi qarorgohi Sitorai Mohi Xosada ochish taklifi bilan chiqadi. Ammo 
Zerkomissiya amirning yozgi qarorgohi shahardan ancha uzoqligini, ashyolarni 
saqlash va qoʻriqlash tizimining yoʻqligini asoslab beradi. Yuqoridagi sabablarga 
koʻra, Sitorai Mohi Xosa yodgorligida muzey ochish taklifi keyinroqqa qoldiriladi.
Shundan soʻng Buxkomstaris boʻlajak muzeyni Yevropacha ta’mirlangan 
Koʻkaldosh madrasasida ochish taklifi bilan chiqdi. Koʻkaldosh madrasasi saqlov 
imkoniyatlari yuqoriligi va madrasaning xonalari ozroq ta’mirlansa, muzey uchun 
qulay binoga aylanishi ta’kidlandi.
Koʻkaldosh madrasasini ta’mirlash ishlari arxitektor A.Loginovga 
topshirilgan. Oʻsha paytlarda muzeyni ta’mirlash uchun eng ogʻir muammo 
moliyaviy mablagʻ masalasi edi. Buxkomstaris yordam soʻrab Buxoro kosiblar 
uyushmasi va Kogon temir yoʻl rahbariyatiga marojaat qiladi. Muzeyni ta’mirlash 
ishlari 1926-yil mart oyidan boshlandi. Buxoro muzeyi uchun 3236 rublga yangi 
vitrina va jihozlar sotib olindi.
Asosiy eksponatlar etnografiya va amaliy san’atbuyumlaridan iborat boʻlib, 
bular BXSR maorif nozirligi tomonidan yigʻilgan edi. Bu ashyolarni Buxkomstaris 
xodimlari saqlayotgan edilar. Yigʻilgan ashyolarning bir qismi Sitorai Mohi 
Xosada edi. Buxkomstaris ixtiyoridagi eksponatlar yangi koʻrgazma uchun kamlik 
qilgani tufayli M.Saidjonov va B.Butkevich mutasaddi tashkilotlarga murojaat 
qilib, yangi muzeyga eksponat yigʻish uchun yordam soʻraydilar. Ular Zarafshon 
viloyat ichki ishlar boshqarmasiga rasmiy xat bilan murojaat qilib, muzey uchun 

---

42 
eski qurollarni, ya’ni buxorolik harbiylarning inqilobgacha boʻlgan qurollarini 
berishni iltimos qilishadi. B.Butkevich Samarqand muzeyi direktori V.Vyatkin 
bilan muzokara olib borib, uni eksponat almashishga koʻndiradi. Hatto Fargʻona 
muzeyi bilan eksponat almashiniladi. 
Yangi tuziladigan tabiat boʻlimi uchun Samarqandga 100 ta mahalliy 
hayvonlar mulyajini (qoʻgʻirchoq) yasash uchun buyurtma beriladi.
1927-yil 1-martdan boshlab muzey uchun koʻrgazma tuzishga kirishiladi. 
Yigʻilgan ashyolar saralanib, ularga etiket (yorliq) yoziladi. Muzeyda uchta - 
arxeologiya, etnografiya va tabiat boʻlimlari tashkil etiladi. 
Buxkomstaris tashabbusi bilan ta’mirlangan Koʻkaldosh madrasasida 1927-
yil 22-iyunda muzey ochiladi va yangi ekspozitsiya tashkil qilinadi. Muzey 
ochilishida qatnashish uchun Buxkomstaris Samarqand muzeyi direktori 
V.L.Vyatkinga, arxeolog V.A.Shishkinga va Oʻzbekistonning boshqa koʻzga 
koʻringan ilm-fan namoyandalariga taklifnoma joʻnatadi. 
Ekspozitsiya uchun toʻrtta xona ajratilib, ikkitasi ilmiy xodimlarga beriladi. 
Arxeologiya boʻlimi bitta xonaga joylashtirilib, unda asosan arxeologik ashyolar, 
sopol buyumlar, Samarqanddan keltirilgan ossuariylar oʻrin olgan. Eng qimmatli 
eksponat marmardan qilingan boʻlib, u XIV asrga oid Shayx Sayfiddin Boxarziy 
qabrtoshi edi. Bu yodgorlik 1926-yilning kuzida muzeyga keltirilgan
25
. Bundan 
tashqari XVII-XVIII asr boshlariga, ya’ni Ashtarxoniylarga tegishli qabrtoshlar 
ham ekspozitsiyadan oʻrin oladi. 1913-1914-yillardagi L.Zimin ekspeditsiyasi 
paytida Poykentdan topilgan Somoniylar va Qoraxoniylar davriga oid sopol 
buyumlar ham koʻrgazmaga qoʻyiladi. 
Buxoro 
vohasiga 
tegishli 
hunarmandchilik 
ashyolari 
etnografiya 
boʻlimidan oʻrin oladi. Xonaning burchagida esa harbiy ashyolar va qurollar 
kolleksiyasi joylashtiriladi. Etnografiya boʻlimining markaziga Buxoro vohasi 
mahalliy aholisining XIX-XX asrlarga oid kiyimlari qoʻyilib, zardoʻzlik 
25
Sayfiddin Boxarziy qabrini bezagan yodgorlik aslida yogʻochdan va yogʻoch o`ymakorligining yuksak namunasi 
hisoblanadi. U hozir ham Buxoro muzeyida saqlanadi.

---

43 
buyumlariga ham ekpozitsiyada alohida oʻrin ajratiladi. Ekspozitsiyada Shahrisabz, 
Fargʻona va Buxoro kashtalari namoyish etilgan.
Tabiat boʻlimida vohada yashaydigan 70 ta hayvon (fauna) eksponati 
joylashtirilib, bu boʻlimdagi asosiy eksponatlar Samarqand muzeyidan keltiriladi. 
Jami 600 dan ortiq eksponat uchta boʻlimga qoʻ-yiladi. 1927-yil 22-iyundan 1-
oktabrgacha muzeyga 3227 tomoshabin, dekabr oyining oxirigacha esa 6579 ta 
tomoshabin tashrif buyurdi. Ular orasida ilmiy xodimlar, turistlar va 
ekskursovodlar ham bor edi. Qiziquvchilar muzeyni koʻrish uchun hatto Moskva 
va Leningraddan tashrif buyurishgan.
Mahalliy aholini koʻproq oʻlkaning faunasi qiziqtirardi. Buni inobatga 
olgan Buxoro muzeyi rahbariyati 100 ta hayvon mulyajini tayyorlash uchun 
Samarqandga buyurtma bergan. 
Buxkomstarisning 1927-yil mart oyidagi yigʻilishida muzeyni ta’mirlash 
ishlari tugaganligi va koʻrgazma uchun tayyorgarlik ishlari boshlanganligi haqida 
fikr bildiriladi. Har bir tomoshabinning muzeyga kirishi 20 tiyin, musulmon 
ayollari va qizil armiya askarlari uchun esa bepul qilib belgilangan.
1927-yildagi muzey Buxkomstarisning qoshida tashkil etilgan boʻlsa, 
keyinchalik bu tashkilot Narkompros tasarrufiga oʻtgan. Oʻsha paytlarda muzey 
oʻzida koʻproq oʻlkashunoslik va biroz tarixiy-rassomchilik mazmunini aks 
ettirgan edi. Muzey fondini yangi eksponatlar bilan boyitish va buning uchun 
tashkil etiladigan ilmiy ekspozitsiyalarni moliyalashtirish maqsadida muzeyga 
davlat tomonidan uch yillik kredit mablagʻlari ajratiladi. Kredit mablagʻlari yildan 
yilga oshirilib borilgan: 1929-yil 5000 rubl ajratilgan boʻlsa, 1930-yil 15000 rubl, 
1931-yil esa 22000 rubl
26
ajratilgan.