|
22
2- mavzu: Oʻzbekistonda muzey ishi tarixi
Reja:
2.1.
Chor Rossiyasi bosqini davrida madaniy boyliklarning tashib ketilishi
va muzey ishi.
2.2.
Turkistonda dastlabki muzeylarning vujudga kelishi.
2.3.
Muzeylarni tashkil etilishida ilmiy jamiyatlar va kolleksionerlarning
roli.
Tayanch soʻz va iboralar:
ilmiy jamiyat, muzey, kutubxona, general
gubernator, Turkiston, Peterburg, Nizom, numizmatika, etnografiya, geografiya,
antropologiya, arxeologiya, boʻlim, kolleksiya, kolleksioner, oʻlkashunos.
2.1. Chor Rossiyasi bosqini davrida madaniy boyliklarning tashib
ketilishi va muzey ishi.
Rossiya imperiyasining mahalliy aholini oʻrganish
jarayoni ayniqsa, XIX asrga kelib juda avj oldi. Peterburgdagi Osiyo muzeyining
direktori, sharqshunos olim X.D.Fren 1834-yil Oʻrta Osiyodan izlab topilishi
mumkin boʻlgan sharq mualliflariga mansub “Yuz asarning xronologik roʻyxati”ni
tuzib chiqdi
9
. Orenburg bojxonasiga savdogarlarni joʻnatish va koʻrsatilgan
qoʻlyozmalarni Peterburgga yuborish haqida farmoyish berildi. Bu vazifa
buyurganidan ham a’lo darajada bajarilib, Yaqin va Oʻrta Sharq xalqlari tarixi,
geografiyasiga doir qimmatli qoʻlyozmalar Peterburgga oqib kela boshladi. Bu
Oʻrta Osiyodan moddiy va ma’naviy yodgorliklar olib kelinishining birinchi
bosqichi edi. Shu davrdayoq Yevropa davlatlari va Rossiyaning podsho saroylari
kutubxonalarida Turkiston yodgorliklari paydo boʻla boshladi. 1853-yili rus
qoʻshinlari tomonidan Oq masjid qal`asining qoʻlga kiritilishi paytida moddiy va
ma’naviy xazinalarimiz rus qoʻshini tomonidan talandi. 1869-yildan rejali oʻlja
yigʻish choralari ishlab chiqildi. Soldat – ofitserlar qoʻllariga Peterburgda yozilgan
tavsiyanoma berilib qanday narsalarga ahamiyat berishlari koʻrsatilgan edi. Asosiy
maqsad: Turkiston shaharlari va xonliklardan qoʻlyozmalar, hujjatlar, tanga, muhr,
9
Содиқова Н. Маданий ёдгорликлар хазинаси. – Тошкент: Фан, 1981. –Б.33.
23
amaliy san’atnamunalari, osori-atiqalar, mahalliy hunarmandlarning ijod
mahsullari, gilamlar, mis oʻymakorligi buyumlari, nodir egar-jabduqlar, zargarlik
buyumlari, ayniqsa, soplari dur va gavhar toshlari bilan bezatilgan qimmatbaho
metallardan yasalgan qilich, xanjar, pichoqlar va boshqa buyumlar Peterburgdagi
muzey hamda kutubxonalarga joʻnatilishi kerak edi.
Madaniy va ma’naviy yodgorliklarni ilmiy asosda yigʻish 1873-yili Xiva
xonligiga yurish oldidan juda mukammal tashkil qilindi. Bu ishga Peterburgdagi
rus geografiya jamiyati bosh-qosh boʻldi. Yirik sharqshunos olim P.I.Lerx
xonlikda nimalarga e’tibor berish va yigʻish haqida mukammal dastur ishlab chiqib
Turkistonga yubordi. Dastur, ya’ni “Koʻrsatma” tipografiya yoʻli bilan nashr
qilinib soldat va ofitserlarga tarqatildi. “Koʻrsatma”ning maxsus boʻlimida arxiv
hujjatlari, tilla, kumush tangalar va qoʻlyozma kitoblarni yigʻish alohida qayd
etildi. Yana koʻrsatiladiki, yuqoridagi yodgorliklar, qozixonalar, masjid-madrasa
va xonadonlardan olinsin. Bu yerlarda Abu Rayxon Beruniy, Alisher Navoiy va
boshqa mutaffakkirlarning qoʻlyozmalari boʻlishi shartligi koʻrsatiladi. Yozilgan
qoʻlyozma va osori-atiqa buyumlarini Peterburgga joʻnatish Turkiston general-
gubernatorining faxriy maslahatchisi sharqshunos olim A.L.Kun zimmasiga
ma’muriy yoʻl bilan yuklatiladi. Koʻrsatmada soldat va ofitserlarni ragʻbatlantirish
yoʻllari ham koʻrsatiladi.
Buxoro bilan Xiva – Rossiya imperiyasining tobe xonliklari boʻlib
qolgandan keyin oʻlkada yarim podsho Turkiston general-gubernator boʻlib, u
cheklanmagan vakolatga ega edi. Endi yangi vazifa Oʻrta Osiyoning ulkan
hududini oʻzlashtirish, uni Rossiya imperiyasining Sharqdagi istehkomiga, boyish
manbaiga aylantirish, oʻlkani mukammal oʻrganish, ya’ni uning yer osti va yer usti
boyliklarini, oʻsimlik va hayvonot olamini, tarixini, etnografiyasini oʻrganish zarur
edi. Bu borada katta dastur ishlab chiqildi: unda Turkistonning qadimgi tarixi,
moddiy va ma’naviy yodgorliklari, geografiyasi, yer osti va yer usti boyliklari,
tabiati, hayvonot dunyosi, urf-odatlari, hayot tarzini keng koʻlamda oʻrganish
hamda oʻzlashtirish moʻljallangan edi. Shu maqsadda general-gubernator huzurida
faxriy maslahatchilar shtati tashkil etildi va bu lavozimlarga sharq tarixi
24
bilimdonlari jalb etildi. Peterburgdan sharqshunos olimlar Oʻrta Osiyoga doimiy va
uzoq muddatli ekspeditsiyalarga kelib mahalliy kolleksionerlar va sharqshunoslar
yordamida har taraflama tekshirish oʻtkazar edilar. Ular ishni arxeologik
qazilmalar hamda betakror maqbara va madrasalardan boshlar edilar. Bu ishlarning
natijasi oʻlaroq, ular ixtiyorida qadimiy nodir yodgorliklar, qimmatli manbalar
toʻplanardi.
Bu noyob manbalar Peterburg muzey va kutubxonalariga joʻnatiladi. Ular
Peterburgning hamma shaharlariga general-gubernator vakolati bilan borib xon
saroylari,
madrasalar,
masjidlar,
qozixona
va
savdogarlarning
shaxsiy
kolleksiyalarini, moddiy va ma’naviy yodgorliklarni, qadimiy nodir
qoʻlyozmalarni izchil ravishda qoʻlga kiritib, saralab Peterburgdagi arxeologiya
komissiyasiga, Osiyo muzeyiga va Imperator kutubxonasiga uzluksiz joʻnatib
turdilar. Bulardan tashqari shu maqsad yoʻlida 1867-yildan to 1917-yilgacha
Turkistonda 15 dan ortiq ilmiy jamiyat va toʻgaraklar ishlab turgan. 1895-yilda
Toshkentda arxeolog, etnograf va antropologlar toʻgaragi tashkil etilib, unga
Nikolay Petrovich Ostroumov boshchilik qildi. Toʻgarakning asosiy vazifasi -
oʻlkaning boy madaniyati va tarixini oʻzida mujassamlashtirgan yodgorliklarni
toʻplash hamda oʻrganish boʻldi. Bu ish Peterburgdagi imperator arxeologlar
jamiyati bilan hamkorlikda yoʻlga qoʻyilgan edi. Toʻgarak toʻplagan ashyolar
haqida markazga axborot berib turar va markazdagilarning tavsiyasi bilan qoʻlga
kiritilgan ashyolarni Peterburgga joʻnatar edi.
Oʻrta Osiyoni oʻz mustamlaka mulki deb bilgan chorizm beqiyos
boyliklarni oʻzlashtirish uchun Turkistonni ilmiy asosda oʻrganish zarurligini
yaxshi tushunardi. Ilmiy jamiyatlar, Turkiston oʻlkasining tadqiqotchi olimlari,
ayrim shaxslar, ayrim muassasalar oʻz fondlarini Turkiston oʻlkasi mineralogiyasi,
zoologiyasi, numizmatikasi, etnografiyasi, flora va fauna dunyosiga oid ajoyib
kolleksiyalar bilan toʻldirib oldilar. Shu munosabat bilan tarqoq kolleksiyalarni
birlashtirish va ularni Peterburgga joʻnatish uchun saralash markazi lozim boʻlib
qoldi. Buning uchun eng qulay Markaz muzey hisoblanib, oʻlkada muzey tashkil
etish masalasi koʻtarildi. Jumladan, A.P.Fedchenko Turkiston general-
25
gubernatoriga tayyorlagan axborotida “Turkistonni muvaffaqiyatli rivojlantirish
uchun u bilan asosli ravishda tanishib chiqish kerak, muzey esa buning eng yaxshi
vositasidir” – deb yozgan edi.
Shunday qilib, A.P.Fedchenko, I.V.Mushketov, V.F.Oshanin, V.V.Bartold
va boshqalar Turkistonda muzeylar qurilishining tashabbuskorlari boʻldilar. 1876-
yil birinchi boʻlib Toshkent muzeyi (hozirgi Oʻzbekiston tarixi davlat muzeyi)
ochildi. Shu paytdan e’tiboran, Oʻrta Osiyoda bosh muzeyning mavjudligi rasman
tan olindi. 1896- yili Samarqand, 1898-yili Yettisuv, 1899-yili Fargʻona va
Kaspiyorti (Ashxobod) oʻlka muzeylari barpo etildi
10
.
Do'stlaringiz bilan baham: |
