O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti axmedova Dildora Bahodirovna

So‘z qismlari talaffuzi 
1.
Q, k bilan tugagan otlarning egalik aflfikslari bilan turlangan shakllari 
quyidagicha talaffuz etiladi: a) ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda 
qishloq> qishlog
‘
imiz, 

---

80 
qishlog
‘
ingiz, qishlog
‘
i; telpak > telpagim, telpaging, telpagi
kabi. Bir 
bo‘g‘inli 
so‘zlarda 
bunday 
o‘zgarish 
bo‘lmaydi: 
o
‘
q 
> 
o
‘
qi, 
tok
> 
toki
kabi 
(yoq, yo
‘
q
so‘zlari bundan mustasno). 
2. Q, k, g, g‘ bilan tugagan otlarning jo‘nalish kelishigidagi shakllari 
quyidagicha talaffuz qilinadi: qishloq+ga > qishloqqa, chelak+ga > chelakka, 
tog‘+ga > toqqa, pedagog+ga > pedagokka kabi. Boshqa barcha holatlarda: 
a)jarangsiz undoshlardan so‘ng -ka, jarangli undoshdan va unlidan so‘ng -ga 
talaffuz etiladi: 
otka, oshka, qopka,
ammo 
uyga, ovga, tomga, bolaga, akaga 
kabi. 
3.
Fe’llarda: a) ong+la > angla, son+a > sana, yosh+a > yasha kabi;
4.
 ek+gan > ekkan, ket+gan > ketkan, oq+gan > oqqan, tush+gan > tushkan 
kabi.
5.
Olmoshlarda: 
u+n+da
> 
unda, bu+n+da
> 
bunda, shu+n+da > shunda 
(bir 
«n» orttiriladi), 
men+ning
> 
mening, sen+ning
> 
sening
(bir «n» tushirib 
qoldiriladi).
Orfoepik me’yorlar aslida xalq jonli tili faktlari asosida yaratiladi — jonli 
tildagi turlicha talaffuz ko‘rinishlaridan adabiy til an’analariga, taraqqiyot 
traditsiyalariga mos keladiganlari tanlanadi. Masalan, o‘zbek shevalarida bir 
so‘z turlicha talaffuz qilinadi: yo‘q-jo‘q, ko‘z-go‘z, ota-ata, aka-oka, anor-
onar kabi. Hozirgi zamon davom fe’li qo‘shimchasi shevalarda -yap(ti),-op(ti), -
utti, -vot(ti) shakllarida qo‘llanadi: boryapti, boropti, borutti, borvotti kabi. 
Adabiy tilda shulardan yo‘q, ko‘z, ota, aka, anor boryapti variantlari adabiy 
talaffuz me’yori (orfoepik norma) sifatida saralangan. Jumladan, adabiy tilda 
quyidagi orfoepik me’yorlar ham mavjud: 
1.
Bir so‘zidan dona son yasalganda, o‘zakdagi «r» undoshi «t»ga 
o‘tadi: bir+ta > bitta kabi. Yonma-yon kelgan ia, io, ai, oi, ea – unlilari

---

81 
orasiga qisqa y tovushini qo‘shib talaffuz etish orfoepik me’yordir: tabiat – 
tabiyat, shariat – shariyat, radio – radiyo, stadion – stadiyon, said – sayid, 
ukrain – ukrayin, doim – doyim, oila – oyila, teatr – teyatr, laureat – laureyat 
kabi. 
2.
Samarqand, Toshkent, xursand, qand, baland, go‘sht, past kabi so‘zlar 
oxiridagi d, t undoshlarini tushirib talaffuz etish orfoepik me’yordir. 
3.
Matbaa, metall, kilogramm, kilovatt, kongress singari o‘zlashma 
so‘zlarning talaffuzida qo‘sh unli (undosh)larning faqat bittasi talaffuz etiladi. 
4.
Shartli qisqartmalarni kengaytirilgan holatda o‘qimaslik adabiy talaffuz 
normasiga ziddir: AQSH – Amerika Qo‘shma Shtatlari, BMT – Birlashgan 
Millatlar Tashkiloti, A. Navoiy – Alisher Navoiy, A.Qod. – Abdulla Qodiriy 
kabi. 
5.
Oftob, kitob, adab, maktab, Tolib, hisob singari so‘zlar oxiridagi b undoshi 
jarangsiz jufti bilan almashtirilib, p tarzida talaffuz qilish deyarli barcha sheva 
vakillari nutqiga xosdir va bu hol orfoepiya uchun me’yoriy hodisa 
hisoblanadi.