O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi berdaQ nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

Qarag‘aykabilar kichik ajdodi (sinfi) — Pinidae.
Bu ajdodcha 7 ta qabila, 7 ta oila va 55 ta turkumga mansub 260 dan ziyod turni birlashtiradi. Ilmiy manbalarda keltirilgan 7 qabiladan 2 tasi bizgacha yetib kelmagan, qolgan bcshtasi quyidagilardan iborat:
1. Araukariyanamolar — Araucariales 2 ta turkum va 35 ta turdan iborat. Ularga Janubiy yarimshardagi tropik hududlarda tarqalgan daraxtlar kiradi.
2. Qarag'aynamolar — Pinalcs qabilasi (darslikda bu oila alohida yoritiladi).
3. Sarvnamolar — Cuprcssalcs qabilasi (darslikda bu oila alohida yoritiladi).
4. Tissanamolar — Taxelcs qabilasi doim yashil daraxt va butalardan iborat. Qabila 2 ta oilaga mansub 20 turni o'z ichiga oladi. Ular asosan Shimoliy yarimshardagi issiq hududlarda tarqalgan.
5. Podokarpnamolar — Podocarpales qabilasi ochiq urug'li o'simliklarning eng lakomillashgan guruhini o'z ichiga oluvchi bittaoila (Podokarpdoshlar — Podocarpaceac), 9 ta turkum va 140 ta turdan tashkil topgan. Ular asosan Janubiy yarimsharda tarqalgan.
Mazkur ajdodchaga kiruvchi turlar Shimoliy Yevrosiyo va Shimoliy Amerikada katta o‘rmonlarni hosil etadi. Janubiy yarimsharda esa ular ko'proq mo'tadil iqlimli joylarda tarqalgan. Ayniqsa, Yangi Zclandiya, Avstraliya, Janubiy Amerikada ko'p uchraydi. Ko'pchilik endemik va barcha relikt turkumlari Tinch okcani atroflari bo'ylab tarqalgan. Ayniqsa, Xitoyning janubi-sharqiy va markaziy qismida, Tayvanda, Yaponiyada, Yangi Kalcdoniya, Tasmaniya, Shimoliy Amcrikaning Tinch okean qismida, Chili janubida, Yangi Zelandiyada, Yangi Gvineyada tarqalgan.
Qarag'aykabilar ajdodchasi vakillarining tarixi karbondan (370 mln yillar muqaddam) boshlanadi. Trias davrida (240 mln yillar muqaddam) ular Shimoliy yarimshaming o'simliklar qoplamida katta rol o'ynagan.
Qarag'aykabilarning ko'pchilik turlari baland bo'yli, ayrimlari esa gigant daraxtlardir. Masalan, Kaliforniyada o'suvchi doim yashil sekvoyning (Sequoia sempcrvirens) balandligi 112 m gacha, tanasining diametri esa 11 metrgacha yetgan. Meksika taksodiumi (Taxodium micronatum ) tanasining diam etri 16 m, m am ont daraxti (Sequoiadcndron gigantcum) tanasining yo'g'onligi esa 12 m ga yetadi. Mamont daraxtlarining ayrim tuplari 3000 dan ziyod yoshda ekanligi aniqlangan. Qarag'aykabilar orasida yoshi jihatidan eng kattasi Shimoliy Amerika qarag'ayi (Pinus longaeva) sanaladi. Nevada sharqidan topilgan daraxtning yoshi taxminan 4900 ga teng deb aniqlangan. Gigant daraxtlar bilan bir qatorda, ular orasida podakarpdoshlar oilasiga mansub yer bag'irlab o'sadigan turlari ham bor. Bu sinfcha vakillarida o'zak qavat kam taraqqiy etgan. Uni tashqi tomonidan yaxshi rivojlangan ikkilamchi yog'ochlik o'rab olgan. Undan so'ng kambiy, kambiydan tashqarida ikkilamchi floema joylashgan. Poyani tashqi tomonidan qalin po'stloq qavat qoplab olgan. Ularga xos belgilardan yana biripo'stloq va yog'ochlik qavatida smola yo'llari (kanallari) ning bo'lishidir.
Ajdodcha vakillarining barglari asosan ignasimon yoki tangachasimon. Eng yirik ignasimon barg Shimoliy Amerikada o'suvchi botqoq qarag'ayi (Pinus palustris) niki bo'lib, uning uzunligi 45 sm ga yetadi.
Aksincha, ko'pchilik sarvlarning barglari kichik tangachasimon bo'lib, poya bilan qo'shilib o'sgan. Qarag'aykabilar asosan urug'lari yordamida ko'payadi. Qubbalari ayrim jinsli. Ayrim vakillarida bir necha qubbalari to'p bo'lib, murakkab qubbalarni hosil etadi. Har bitta daraxtda juda ko'p sondagi mikrosporalar hosil bo'ladi. Tissa, kiparis va archalarda mikrosporalar shamol yordamida urug‘kurtakka borib tushgandan so'ng gametofit hosil bo'ladi.
Ajdodcha vakillarining urug'chi qubbasi ham xilma-xil. Tissalarda qubba taraqqiy ctmagan.
Nemis olimi A.Brouning aniqlashicha, urug'kurtakli tangachabarg qisqargan novda bo'lib, olim uni „yon braxiblast" deb ataydi.
Qarag'aykabilar asosan shamol yordamida changlanuvchi o'simliklar bo'lgani sababli changchili qubbalarida hosil bo'ladigan changlar havo oqimi bilan urug'kurtakning chang yo'li orqali chang kamcrasiga borib tushadi. Changlanishdan so'ng ma’lum vaqt o'tgandan keyin urug'lanish jarayoni boshlanadi. Biroq qarag'ay turkumi vakillarida urug'lanish jarayoni 12— 14 oy o'tgandan so'ng ro'y beradi.
Urug'lanish jarayonidan so'ng urug'kurtakdan urug' hosil bo'ladi. Qarag'aysimonlarning urug'i 3 tadan to 18 tagacha urug'pallaga ega. Ajdodchadagi eng yirik va bizning sharoitda turlari ko'pligi uchun qarag'aynamolar va qubbalilar qabilasiga to'xtalib o'tamiz.