O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

Rasm. 5. Xarakat malakasini shakllanishda muskullar faoliyatini tavsifnomasi. 
Yelkani uch boshli muskulini elektromiogrammasi: 
a) o’rganilmagan tsiklik xarakatlaoda 
b) o’rganilgan tsiklik xarakatlarda   
Bularning  barchasi  harakatlar  koordinatsiyasini  buzadi,  harakatlarni 
qo’pollashtiradi,  energiya  sezilarli  darajada  ko’p  sarflanishiga  sabab  bo’ladi  va 
vegetativ  reaktsiyalarni  ortiqcha  bo’lishi  kuzatiladi.  Generalizatsiya  stadiyasida 
nafas harakatlari va yurak urishlar sonini ortishi, arterial qon bosimining ko’tarilishi, 
qon  tarkibining  keskin  o’zgarishi,  tana  haroratining  va  ter  ajralishining  sezilarli 
ortishi  kuzatiladi.  Biroq  bu  o’zgarishlar  o’rtasida  va  ularni  ishning  quvvati  bilan 
yetarli darajada mos kelishi kuzatilmaydi. 
        Ko’p  muskullarning  proprioretseptorlaridan  borayotgan  afferent  impulьslarni 
kuchli  oqimi  asosiy  ishchi  muskul  guruhlarining  ikkinchi  darajali  muskullardan 
ajratib  olishni  qiyinlashtiradi.  Muskul  sezgisidagi  noaniqlik  interoretseptorlardan, 
birinchi navbatda nafas va yurak-qon tomir tizimlaridagi retseptorlardan  borayotgan 
ko’p  sonli  impulьslar  ta’sirida    yana  ham  kuchayadi.  O’rganilayotgan  mashqni 
motor  dasturini  sekin-asta  mukammalashtirib  borish  va  belgilangan  etalonga 
yaqinlashtirish uchun ko’p marta takrorlash talab qilinadi. 
        Harakat  malakasini  shakllantirishni  ikkinchi  stadiyasida  po’stloqdagi  uni 
amalga oshirishda ishtirok etayotgan zonalarda qo’zg’alishlar kontsentratsiyalanadi. 
Po’stloq boshqa zonalarining faolligi shartli tormozlanish turlaridan biri farqlovchi 
tormozlanish tomonidan bosiladi. Po’stloqda, po’stloq osti tuzilmalarda qo’zg’algan 
va tormozlangan neyron birlashmalaridan mozaika hosil bo’lib, koordinatsiyalangan 

---

harakatlarni  bajarishni  ta’minlaydi.  Harakatda  kerakli  muskul  guruhlari  zarur 
vaqtdagina  ishtirok  etganligi  sababli  ishga  sarflanayotgan  energiyaning  miqdori  
kamayadi. 
      Bu stadiyada harakat malakasi shakllanadi, biroq uning mustahkamligi juda sust 
bo’lib  har  qanday  ta’sir  natijasida  buzilishi  mumkin.  Masalan,  raqib  maydonida 
o’ynash, kuchli raqibning yuzaga kelishi va boshqalar mustahkamlanmagan ishchi 
dominantalarni,  miyada  endi  hosil  bo’lgan  markazlararo  bog’larni  buzib, 
qo’zg’alishlarning  irradiatsiyalanishiga  olib  kelib  koordinatsiyalarni  yo’qqa 
chiqaradi. 
       Uchinchi stadiyada malakani har xil sharoitda ko’p marta takrorlash natijasida 
ishchi dominantaning yot ta’sirlarga qarshi turishi kuchayadi. Malakaning stabilligi 
va  ishonchliligi  yuzaga  keladi,  uni  elementlarini  bajarilishini  ongli  nazorat  qilish 
susayadi,  yani  malakani  avtomatlashuvi  hosil  bo’ladi.  Ishchi  dominantani 
mustahkamligi  uning  neyronlarini  po’stloq  faolligini  umumiy  ritmiga  sozlanishi 
bilan  quvvatlanadi.  Bu  stadiyada  tashqi  ta’sirlar  ishchi  dominantani  buzmaydi 
aksincha  mustahkamlaydi.  Yot  afferent  impulslarning  katta  qismi  orqa  va  bosh 
miyaga  o’tkazilmaydi,  yuqorida  joylashgan  markazlardan  kelayotgan  maxsus 
buyruqlar  presinaptik  tormozlanishni  keltirib  chiqarib,  pereferik  retseptorlardan 
kelayotgan  impulslarni  orqa  miya  va  undan  yuqorida  joylashgan  markazlarga 
o’tkazmaydi. SHu yo’l bilan  shakllangan dasturlar yot ta’sirlardan himoya qilinadi 
va malakaning ishonchliligi ortadi. 
        Harakat  malakasining  avtomatlashuvi  harakatlarni  bajarishda  po’stloqning 
ishtirok  etishi  yo’q  bo’ldi  degani  emas.  Ishlayotgan  odamning  po’stlog’ida 
harakatlarga  mos  potentsiallarni  hosil  bo’lishi  kuzatilgan.  Harakatlarni  bajarish 
avtomatlashib borgan sari po’stloqning peshonadagi assotsiativ bo’limlari ishtiroki 
kamayib boradi, shu sababli ularni anglash susayadi.