|
Harakat malakalarini mukammalashtirishning
fiziologik asoslari
CHiniqish jarayonida doimo malakaning yaratilgan modeli bilan uni bajarilish
natijalari taqqoslanadi. Sport mahoratining ortib borishi natijasida modelning o’zi
mukammallashib boradi, motor buyruqlar aniqlashadi va harakat xaqidagi sensor
axborotning tahlili yaxshilanadi.
Motor dasturlarni qayta ishlashda qaytar bog’lanishlar muhim ahamiyati ega.
Harakatni bajarish davomida markazlarga kelayotgan axborotlar olingan natijani
o’zida bor etalon bilan taqqoslashga xizmat qiladi. Mos kelmagan taqdirda miyaning
taqqoslovchi apparatida impulslar hosil bo’lib, dasturga o’zgartirishlar kiritiladi.
Qisqa vaqt davom etadigan harakatlarda (sakrash, tashlash, uloqtirish, zarba) ish
bajarish fazasi nihoyatda oz bo’lganligi uchun (sekundning yuzdan va mingdan bir
ulishi) harakat davomida o’zgartirishlar kiritishni imkoniyati yo’q. Bunday holatda
dastur to’laligicha harakat boshlangungacha tayyor bo’lishi kerak, o’zgartirishlar esa
harakatlarni takrorlaganda kiritilishi mumkin.
Qaytar bog’lanishlar tizimida xarakatni boshqarishda harakat apparti va ichki
a’zolardan (birinchi navbatda muskul, pay, va bo’g’im xaltasida joylashgan
retseptorlardan) axboratlarni beruvchi “ichki kontur“ va ekstroretseptorlardan
(asosan ko’rish va eshitish) axboratlarni beruvchi “tashqi kontur” farq qilinadi.
Harakatlarni dastlabki bajarishlarda muskulardan borayotgan afferent signallarning
ko’pligi va noaniqligi sababli qaytar bog’lanish tizimida “tashqi kontur”- ko’rish va
eshitish signallari asosiy ahamiyatga ega. SHu sababli harakat malakalarini
egallashda ko’rish va eshitish signallaridan foydalanish o’rganish jarayonini
yengillashtiradi. Malakani o’zlashtirish ortgan sayin harakatlarni boshqarishda
“ichki kontur“ning ahamiyati ortib borib, malakani avtomatlashuvini ta’minlaydi,
“tashki kontur”ni ahamiyati esa kamayadi.
Malakani o’rganish jarayonida uning bajarilishi xaqidagi turli xil qo’shimcha
axborotlarning ahamiyati katta. Qo’shimcha axborotlarga murabbiyning
ko’rsatmasi, harakatlarni kompьyuterda tahlil qilish, kino kadrlarni, videofilmlarni
ko’rish va boshqalar kiradi. Mashqni bajarish vaqtida yoki qayta bajarishda
olinayotgan tezkor axborotning malakani o’rganishdagi bahosi nihoyatda yuqori
hisoblanadi. Qo’shimcha tezkor axborotlar yordamida sportchiga harakatni o’zi
ongli xis qilmagan va ixtiyoriy nazorat qila olmaydigan tomonlarini yetkazish
mumkin. Masalan, murakkab muvozanatni bajarishda tananing umumiy og’irlik
markazi to’lqinlanishini kamaytirish uchun monitorda kuzatishning foydasi
aniqlangan. SHu yo’l bilan sport texnikasini mukamallashtirish imkoniyati ortadi.
Murakkab mashqlarni o’rganishda turli trenajyorlardan foydalanish muskul
sezgisini kuchaytiradi. Motor dasturlarni ongli tayyorlashda bo’g’im burchaklarini
boshqaruvchi trenajyorlardan foydalanilsa, bo’g’im xaltalari retseptorlarida hosil
bo’lgan impulьslar to’g’ridan-to’g’ri bosh miya katta yarim sharlari po’stlog’iga
borganligi sababli yaxshi his qilinadi.
Harakat malakalarini egallashda ularni nutq orqali boshqarishning ahamiyati
katta. Nutq yordamida po’stloqda motor dasturlarining asosida yotuvchi tanlangan
o’zaro aloqalar shakllanadi. Odam miyasining oliy bo’limlarida maxsus “buyruq”
beruvchi neyronlar aniqlangan bo’lib, ular so’z buyruqlariga reaktsiya beradi va
tegishli harakatni ishga soladi. Harakat malakalarini mukamallashtirish davomida
sportchilarda aqliy faoliyatning maxsus shakli taktik fikrlash malakalari shakllanadi.
Ma’lum bir taktik kombinatsiyalarni takrorlash orqali sportchilar fikrlash
operatsiyalarini avtomatlashtiradi. Bu ko’pchilik qarorlarni juda tez qabul qilishga
imkon yaratadi va harakatlarni juda tez bajarib bo’lgandan keyingina anglab yetadi.
Ekstremal sharoitdagi muskul ishi vaqtida charchash jarayoni rivojlanayotganda
malakaning ishonchliligi miyaning zahiralarini ishga solish orqali ushlab turiladi.
Harakatlarni boshqarishga boshqa yarim shardagi qo’shimcha markazlar ishga
solinadi. Bu jarayonda miyaning peshona qismidagi assotsiativ zonalarning
ahamiyati katta, ular charchashni ixtiyoriy yengish imkoniyatiga ega.
CHarchashning boshlang’ich stadiyasida miya zahiralarining ishga solinishi foydali
hisoblanib, nerv tizimining yuklamalarga adaptatsiyalanishini va malakalarni saqlab
qolishni ta’minlaydi.
Sportchining musobaqa faoliyati vaqtida salbiy omillar ta’sirida harakat
malakalari buzilishi va ularning avtomatizmini yo’qolishi kuzatiladi. Bu hodisa
tayyorgarligi sust, malakalari mustahkamlanmagan yosh sportchilarda, nerv
jarayonlari muvozanatlashmagan va o’ta qo’zg’aluvchan odamlarda kuzatiladi.
CHiniqish mashg’ulotlaridagi tanaffuslarda malakani asosiy belgilari, uning
fazalarini ketma ketligi saqlanib qoladi, biroq nozik elementlarni samarali bajarish
qobiliyati yo’qoladi. Malakaning eng murakkab elementlari va vegetativ
komponentlari ko’proq yo’qoladi
Do'stlaringiz bilan baham: |
