O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

Standart tsiklik va atsiklik harakatlarga
 fiziologik tavsifnoma 
Standart  yoki  stereotip  mashqlar,  harakatlarning  nisbatan  doimiyligi  va 
ketma-ketligi  bilan  tavsiflanadi,  miyada  harakat  dinamik  stereotipi  shaklida 
mustahkamlanadi.    Haraktalar  tarkibiga  ko’ra,  tsiklik  va  atsiklik  standart 
harakatlarga bo’linadi. 
Standart  tsiklik  mashqlarda  bir  xil  harakatlar  ketma-ket  takrorlanib  turadi. 
Ishni  bajaraolmay  qolgungacha  davomiyligiga  ko’ra,  ular  to’rtta  nisbiy  quvvat 
zonalariga bo’linadi:  maksimal, submaksimal, katta va  o’rta. 
Bilak 
    
20          40           60       0          20           40            60 
 

---

Maksimal quvvatli ishlar 20-30 sekundgacha davom etadi masalan, (50, 100 
va  200  m.  yugurish;  25  va  50  m.ga  suzish,  trekda  velopoyga  200  va  500  m  va 
shularga  tenglashtirilgan  mashqlar).  Bu  ishlar  anaerob  alaktat  yuklamali  ishlar 
hisoblanib,  asosan,  fosfogen  tizim  –  ATF  va  KF  energiyasi  (90-95%)  hisobiga 
bajariladi. Vaqt birligida eng yuqori energiya sarfi 4 kkal/s, biroq umumiy energiya 
sarfi minimal bo’lib, o’rtacha 80 kkalni tashkil qiladi. Kislorodga bo’lgan talab juda 
katta bo’lib, (8 litr yoki  bir minut hisobiga 40 l) ish vaqtida juda oz qondiriladi (0,1 
l.dan ozroq), biroq ish qisqa vaqt davom etishi sababli kislorod qarzi unchalik katta 
bo’lmaydi.  Ish  davrining  qisqaligi  sababli  nafas  va  qon  aylanish  tizimlarining 
faoliyatida  sezilarli  o’zgarishlar  kuzatilmaydi.  Startoldi  holatida  qo’zg’alish 
jarayonining  kuchli  bo’lishi    yurak  urishlar  sonining  bir  minutda  200  tagacha 
ko’taradi.  Jigardan  uglevodlarning  faol  chiqishi  natijasida  glyukozaning  qondagi 
miqdori ortadi. 
Maksimal  quvvatli  ish  bajarganda  organizmning  yetakchi  tizimlariga  nerv 
tizimi  va  harakat  apparati  kiradi.  Nerv  markazlari  va  skelet  muskullarining 
qo’zg’aluvchanligi    va  labilligining  yuqori  bo’lishi,  nerv  jarayonlarining 
harakatchanligi,  muskul  tolalarining  tez  bo’shashish  qobiliyati  va  ularda 
kreatinfosfat zahirasi yetarli bo’lishi ishning natijasini ta’minlaydi. 
Submaksimal  quvvatli  ish  20-30  sekunddan  3-5  minutgacha  davom  etadi 
(o’rta masafoga yugurish 400, 800, 1000 va  1500 m; suzish - 100, 200 va 400 m; 
trekda velopoyga - 1000 m; eshkak eshish - 500, 1000 m va boshq.) Anaerob-aerob 
tipdagi  yuklamalar  shu  zonaga  kiradi.  Masofaning  uzayishi  harakat  tezligining 
pasayishiga  va  tabiiy  ravishda  vaqt  birligida  energiya  sarfining  pasayishiga  olib 
keladi  (1,5  dan  0,6  kkal/s).  Umumiy  energiya  sarfi  ortadi  (150  dan  450  kkal). 
Energiyaga  bo’lgan  talabni  anaerob  glikoliz  hisobiga  qondiriladi.  Qonda  sut 
kislotasining kontsentratsiyasini yuqori chegara darajasiga ko’tarilishiga olib keladi 
(20  -  25  mMolь/l  gacha).  Bu  ko’rsatkich  tinch  holatga  nisbatan  25  marta  ortiq. 
Bunday sharoitda qonning rN 7,0 dan pastlashi mumkin. Ishning davomliligi nafas 
va  qon  aylanish  funktsiyalarining  faoliyatini  maksimal  darajaga  ko’tarilishini 
ta’minlaydi. Kislorod iste’moli maksimal darajasiga ko’tariladi. Yurak urishlar soni 
bir  minutda  180  ta    bo’ladi.  SHunga  qaramasdan  masofadagi  kislorod  iste’moli 
kislorodga  bo’lgan  talabning  1/3  qismini  tashkil  qiladi  va  yuqori  malakali 
sportchilarda  kislorod  qarzi  20–22  litrga  yetadi.  Kislorod  iste’moli  va 
kardiorespirator  tizim  ko’rsatkichlari  masofaning  oxirida  stabillanishi  yolg’on 
turg’unlik holati  deb nomlanadi  
 
 
 
 
Anaerob jarayonlarni energiya 
qismi 

---