O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

CHarchasholdi, 
surunkali 
charchash 
va 
o’tacharchashni                                      
fiziologik tavsifi 
         Oxirgi vaqtda charchasholdi yoki yopiq charchash tasavvuri ilgari surildi. Bu 
holatda  ish  davrida  ayrim  a’zo  va  tizimlar  faolyaitidagi  sezilarli  funktsional 
o’zgarishlarning 
sodir 
bo’lishi 
boshqa 
funktsiyalar 
tomonidan  
komponentsiyalanishi  hisobiga  odamning  mehnat  qobiliyatchanligi  dastlabki 
holatda  saqlanadi.  Haqiqatda  ayrim  tsiklik  mashqlarni  bajarganda  (engil  atletika, 
suzish  va  boshq.)  harakat  tezligi  o’zgarmagan  holda  qadamlar  soni  ortishi  va 
uzunligi qisqarishi kuzatiladi. Yugurish tezligining kamayishi esa qadamlar sonini 
ortishi  ularning  uzunligi qisqarishini  qoplayolmay  qolganda  yoki  qadamlar  sonini 
ham  pastlashi  bilan  bog’liq  bo’ladi.  SHuni  alohida  takidlash  lozimki,  qadamlar 
sonini  ortishi  va  uzunligini  qisqarishi  sportchi  tomonidan  bu  ko’rsatkichlarni 
dastlabki  kattaliklarini  ushlab  turish  imkoniyatlarini  kamayishi  boshlanishidan 

---

allaqancha  avval  sodir  bo’ladi.  SHunga  o’xshash  holatni,  yani  nafasni  minutlik 
hajmini  talab  darajasida  ushlab  turish  uchun  nafas  harakatlarini  chuqurligini 
kamayishi, harakatlar sonining ko’payishi hisobiga qoplanadi.  
 
Tabiiyki  bunday  erta  yuzaga  keladigan  o’zgarishlarning  oldini  oluvchi 
jarayonlar, charchash rivojlanishini  chegaralashga yo’naltirilgan bo’lib, turli  a’zo 
va tizimlar faoliyatini boshqarishning mukammalashganligini ko’rsatadi. 
SHunday  qilib,  charchash  sezilmaydigan  davrning  rivojlanishi  harakat  va 
vegetativ  funktsiyalar  koordinatsiyasini  o’zgarishi  hisobiga  yuzaga  kelib, 
bajarilayotgan ish samaradorligini pastlatmaydi. CHarchashni bu stadiyasini yuzaga 
kelishini 
fiziologik 
mexanizmida 
shartli 
reflesklar 
va 
ekstrapolyatsiya 
rivojlanishining  ahamiyati  katta.  Ular  tufayli  chiniqqan  odam  organizm 
zahiralaridan 
yaxshi 
foydalanib, 
harakat 
va 
vegetativ 
funktsiyalarni 
koordinatsiyalash shakllarini almashtirib, charchashni rivojlanishining oldini oladi 
yoki orqaga suradi. 
CHarchash organizmni ishga borgan normal reaktsiyasi hisoblanadi va uning 
belgilari dam olgandan keyin to’la yo’q bo’lib ketadi. 
 Uzoq  yoki  tez  ishlash  davomida  mehnat  va  dam  olish  tartibining  buzilishi 
natijasida  charchash  belgilari  to’planib,  surunkali  charchash  va  o’tacharchash 
holatlarini keltirib chiqaradi.