O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

Surunkali charchash - organizmni chegaraviy  funktsional holati hisoblanib, 
navbatdagi  ishning  boshlanishida  avvalgi  ishdan  qolgan  charchashni  ob’ektiv  va  
sub’ektiv belgilari mavjud bo’lib, ularni yo’qotish uchun qo’shimcha dam olish talab 
qilinadi. Surunkali charchash uzoq ishlash natijasida mehnat va dam olish tartibini 
buzilishi hisobiga yuzaga keladi. Kayfiyat tarqoqligi,  ta’sirchanlik, tez charchash 
 
Rasm 1. Nafasning minutlik sig’imi (NMS), nafas xarakatlari (NX) 
va nafas chuqurligini (NCH) yugurush vaqtida o’zgarishi: 
abstsissada: vaqt, min; tepada tana temperaturasi;  
ordinatada: chapda - NMS, l/min, va NX min, o’ngda - NCH, l 

---

va  ish  oldidan  o’zini  toliqqan  xis  qilish  surunkali  charchashni  asosiy    sub’ektiv 
belgilari hisoblanadi. 
 Surunkali  charchash  vaqtida  sport  mehnat  qobiliyatchanligini  talab 
darajasida ushlab turish qisqa vaqt davom etadi va ishning biologik qimmati ortib, 
organizmni  funktsional  zahiralarini  tez  sarflanishi  hisobiga  amalga  oshadi. 
Organizm  funktsiyalarining  noqulay  o’zgarishlarini  yo’qotish  va  sport  mehnat 
qobiliyatchanligini  talab  darajasida  ushlab  turish  uchun  chiniqish  va  dam  olish 
tartibidagi buzilishlarni yo’qotib, sportchilarga  qo’shimcha dam berish kerak. SHu 
tartibga rioya qilmaslik surunkali charchashni o’tacharchashga o’tib ketishiga olib 
keladi. 
O’tacharchash - organizmning kasallik holati hisoblanib, doimiy charchoqni 
xis  qilish, bo’shashganlik,  uyqu  va  ishtahaning  buzilishi,  yurak  atrofida  va tanani 
boshqa qismlarida og’riqning xis qilinishi bilan ko’rinadi. Bu belgilarni yo’q qilish 
uchun qo’shimcha dam olish yetarli hisoblanmaydi, maxsus davolash ishlari talab 
qlinadi. O’tacharchashning yuqoridagi belgilar bilan birga, organizm funktsiyalarida 
keskin  o’zgarishlari  kuzatiladi,  ularning  ayrimlari  normal  chegaralardan  chiqib 
ketadi. Ularga ko’p terlash, tez nafas olish, tana og’irligi kamayishi,  diqqat va xotira 
buzilishlarini ko’rsatish mumkin. 
O’tacharchashni  asosiy  ob’ektiv  belgisi  bo’lib,  sport  natijalarining  keskin 
pasayishi  va  maxsus  jismoniy  mashqlarni  bajarganda  qo’pol  xatolar  qilish 
hisoblanadi. O’tacharchash belgilari sezilgan sporchilar chiniqish mashg’ulotlari va 
musobaqalardan chetlatilishi va tibbiy korrektsiya  qilinishi kerak.  
I.A.Sapov, 
A.S.Solodkov, 
A.S.SHegolevlar 
(1986) 
turli 
soha 
mutaxassislarining  mehnat  qobiliyatchanligini  miqdoriy  baholash  orqali  uning 
ko’rsatkichlarini  ishgacha  holatga  nisbatan  15%  gacha  kamayishini  normal 
charchashni,  16-19%  gacha  kamayishini  surunkali  charchashning  mavjudligini, 
20%  va  undan  ortiq  kamayishini  o’tacharchashning  yuzaga  kelganligi  belgisi  deb 
baholashni ko’rsatishdi.