O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

Jismoniy  mexnat  qobiliyatchanlik  tushunchasi  va  uni  aniqlashning 
uslubiy tomonlari 
  Jismoniy  mehnat  qobiliyatchanligi  atamasi  ko’pchilik  tomonidan    keng  
foydalanilayotganligiga  qaramasdan unga nazariy va amaliy  asoslangan to’la ta’rif 
berilmagan.  Mehnat  qobiliyatchanligini  aniqlovchi  ta’riflar  ko’p  hollarda  bir  
taraflama  bo’lib  aksariyat  xollarda  organizmning    funktsional  holati  va  mehnatni 
samaradorligi e’tibordan chetda qolgan. 
SHundan  kelib  chiqib  V.P.Zagryadskiy  va  A.S.Egorov(1971)  jismoniy 
mehnat  qobiliyatchanlikni  ta’riflashda  odamni  berilgan  vaqt  va  mehnat 
samaradorligi  chegarasida  aniq  faoliyatni  amalga    oshirish  qobiliyatini  asos  qilib 
olish kerakligini taklif kilishdi. Mehnat qobiliyatchanlikni baholashda professional 
qobiliyat va organizm funktsiyalarini holati ko’rsatkichlaridan foydalanish. 
 Bu 
tushunchalarni 
I.A.Sapov, 
A.S.Solodkov, 
V.S.SHegelov 
va 
V.I.Kuleshovlar rivojlantirib va turli ixtisoslikdagi odamlarni faoliyatini ko’p sonli 
tekshirishlar orqali olingan natijalar asosida ayrim qo’shimchalar kiritib quyidagicha 
shakllantirildilar:  Jismoniy  mehnat  qobiliyatchanligi  deb  odamni  berilgan 
ko’rsatkichlar  va  aniq  sharoitda    professional  faoliyatini  amalga  oshirish  va  shu 
hisobiga organizmda sodir bo’lgan o’zgarishlarni dam olgandan keyin asliga qaytish 
qobiliyatiga aytiladi.  
 
Sportchilarning  mehnat  qobiliyatchanligini  aniqlashda  vositali  va  vositasiz 
ko’rsatkichlardan  foydalaniladi. Vositasiz, to’g’ridan-to’g’ri ko’rsatkichlar sportchi 
faoliyatining miqdoriy (sekund, metr, kg, ochkolar va boshq.) va sifatiy  (jismoniy 
mashqlarni  bajarishdagi  aniqlik  va  ishonchlilik)  belgilari  orqali  baholanadi.  SHu 
nuqtai  nazardan  olib  qaralganda  mehnat  qobiliyatchanligini  to’g’ridan  to’g’ri 
baholashda o’rganishni miqdoriy, sifatiy va aralash usullaridan foydalanadi. Aralash 
usul  orqali  ishlab  chiqaruvchanlik  va  sport  faoliyati  ishonchliligi  va  aniqligi 
baholanadi. 
 
Mehnat qobiliyatchanligining vositali o’lchamlariga turli xil klinik-fiziologik, 
biokimyoviy  va  psixofiziologik  ko’rsatkichlar  kirib,  ular  orqali  ish  vaqtida 
organizmda  yuzaga  kelgan    o’zgarishlar  tavsiflanadi.  Boshqacha  qilib  aytganda, 
mehnat  qobiliyatchanligining  vositali  o’lchovlari  organizmni    ma’lum  bir 
yuklamaga  javob  reaktsiyasi  hisoblanib,  bu  ishning  fiziologik  bahosi  odamga 
qanchaga  tushayotganligini  ko’rsatadi.  Mehnat  qobilyatchanligini  vositali 
ko’rsatkichlari  ish  davomida  vositasiz    ko’rsatkichlariga  nisbatan  tezroq 
yomonlashadi.  Bu  albatta  odamni  mehnat  qobiliyatchanlikni  taxmin  qilish,  aniq 
ishchi  faolyaitiga  adaptatsiyalanish    mexanizanizmlarini    aniqlash,  charchashning 
rivojlanishini  baholash  va  organizmni  boshqa  funktsiyalarini  tahlil  qilishda  turli 
fiziologik usullardan foydalanish mumkinligini ko’rsatadi. 
 
Odamning    mehnat  qobiliyatchanligi  va  funktsional  holatini  baholashda 
subektiv  holati  (charchaganlik)  alohida  ahamiyatga  ega.  Odam  charchoqni  xis 

---

qilganda ishni jadalligini kamaytiradi yoki mutlaqo to’xtatadi. Bu bilan turli a’zo va 
tizimlarning funktsional yemirilishi oldi olinib, odamning mehnat qobiliyatchanligi 
tezda  qayta  tiklanadi.  A.A.Uxtomskiyning  fikricha,  charchoqni  xis  qilish  mehnat 
qobiliyatchanligini pasayishini va charchash jarayonini taraqqiy etishni ko’rsatuvchi 
eng sezgir belgi hisoblanadi. 
         I.A.Sapov,  A.S.Solodkov,  V.S.Щegolev  va  V.I.Kuleshovlar  tomonidan 
odamni mehnat qobiliyatchanligini  baholovchi sxema yaratilgan ( jadval 1).                      
                                                                                                                     jadval 1 
Mehnat 
qobiliyatchaligi 
davrlari 
Sub’ektiv 
holat 
Klinik-fiziologik 
ko’rsatkichlar 
Psixo-fiziologik 
ko’rsatkichlar 
Professional 
mehnat 
qobiliyatchanli
k 
Organizmn
i 
funktsional 
holati 
Integral o’lchov 
bo’yicha mehnat 
qobiliyatchanlikn
i pasayishi 
Ishga kirishish 
Yaxshilana
di 
yaxshilanadi 
yaxshilanadi 
yaxshilanadi 
Sog’lom 
charchash 
holati 
16% 
Stabil mehnat 
qobiliyatchanlik 
Yaxshi 
Ko’rsatkichlar 
turg’un 
Ko’rsatkichlar 
turg’un 
Stabil darajada 
saqlanadi 
Mehnat 
qobiliyatchanlik 
turg’un emas 
Yomonlash
adi 
Vegetativ 
ko’rsatkichlar turli 
yo’nalishda 
o’zgaradi 
funktsional o’lchov 
ko’rsatkichlari 
yomonlashadi 
Ko’rsatkichlarni 
turli yo’nalishda 
o’zgarishi ayrim 
ko’rsatkichlar 
o’zgarmaydi 
Ozgina 
pastlaydi 
O’tish 
holat- 
surinkali 
charchash 
16-19% 
Mehnat 
qobiliyatchanlikn
i kuchyib 
boruvchi 
pastlashi 
Qo’shimch
a dam 
olgandan 
keyin ham 
o’tib 
ketmaydigo
n doimiy 
charchashni 
xis qilish 
Barcha 
ko’rsatkichlarni bir 
yo’nalishda 
yomonlanishi ularni 
kattaliklari 
fiziologik 
to’lqinlanish 
chegarasidan chiqib 
ketishi mumkin 
Barcha 
ko’rsatkichlarni 
bir yo’nalishda 
yomonlanishi 
nevrostenik 
holat 
ko’rsatkichlari 
Sezilarli 
pasayish, ishda 
qo’pol 
xatolarni 
ko’rinishi 
O’ta 
charchash-
patologik 
holat 
19% ko’proq