O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi kunduzgi bo’lim

Y-lovchi shevalarda (masalan, Toshkent shevasida):
Kelishiklar Unlidan so‘ng Undosh so‘ng
B.k. ( (
Q.k. -n’ ng,v,y undoshlaridan so‘ng -n’,qolgan hollarda o‘zak-negiz oxiridagi undoshga moslashadi: -m’, l’,sh’,e’,-g’.
J.k. -ga -ga//ka-qa
O‘-p.k. -də -də//-tə
Ch.k. -dən - dən//-tən
Farg‘ona shevalarida:
Kelishiklar Unlidan so‘ng Undoshdan so‘ng
B.k. ( (
Q.k. -n’ -dyuyu-t’
J.k. -gə -gə//kə//-qa
O‘-p.k. -də -də//-ta
CH.k. -dən -dən//-tən
O‘g‘uz gruppa shevalarda (masalan, Xeva-Urganch):
Kelishiklar Unlidan so‘ng Undoshdan so‘ng
B.k. ( (
Q.k. -ni//-ni -ni//-ni
J.k. -g‘a//-ga//-yə -a//-ə,-na//-nə
O‘-p.k. -da//də - ta//-də
CH.k. -dan//-dən - tan//-dan
Bosh kelishik o‘zbek shevalarida adabiy tildagi kabi grammatik ko‘r-satkichi yo‘q. Qaratqich kelishigining ifodalanishi y-lovchi va dj-lovchi she-valarda ma’lum darajada farq qiladi. Dj-lovchi shevalarda qaratqich kelishigi qo‘shimchasi quyidagi shakllarda ifodalanadi: Unlidan so‘ng: 1) qattiq o‘zak-negizlarda -ning: ataning; 2) yumshoq o‘zak-negizlarda -niң: enen’ң. Bu kelishik qo‘shimchasi o‘zak-negizda lablangan tovushning bo‘lishi-ga qarab -nuң,-nuң,-duң,-duң,-tuң,-tuң shaklida bo‘ladi: konunung, urushtung.
Undoshdan so‘ng: a) jarangli undosh bilan tugagan qattiq o‘zak-negizlarda -ding (tavding), yumshoq o‘zak-negizlarda -d’ң (bizd’ң), b) jarangsiz undosh bilan tugagan qattiq o‘zak-negizlarda -ning (atning) yumshoq o‘zak negizlarda -t’ң (’tt’ң) shaklidadir.
Y-lovchi shevalarda esa qaratqich kelishigi -n’-d’//-t’ qo‘shimchalari bilan ifodalanadi, bu qo‘shimcha ayni vaqtda tushum kelishigi qo‘shimchasining o‘rnida ham ishlatiladi: s’zn oz’yizga munas’p (sizning o‘zingizga munosib. Toshkent, Namangan shevalarida qaratqich kelishigi qo‘shimchasi -n’ o‘zi qo‘shiladigan o‘zak-negizning qanday undosh bilan tugashiga qarab, bir necha xil formaga ega bo‘ladi.
Iqon, Qorabuloq va Hazorasp shevalarida qaratqich kelishigi qo‘shimchasi unlidan so‘ng: -ning - n’ң,
undoshdan so‘ng: -iң-iң tarzida ifodalanadi: atiң, dashiң, tuyzniң.