O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi kunduzgi bo’lim

8- ma’ruza


Mavzu: O‘zbek shevalari morfologiyasi. O‘zbek shevalarida turlanish
Reja:

2. Shevalarda kelishiklar tizimi.

3. Shevalarda egalik qo‘shimchalari.
4. Shevalarda ko‘plik kategoriyasi va uning ifodalanish yo‘llari.
5. Ko‘plikning morfologik ifodalanishi.
6. Ko‘plikning sintaktik yo‘l bilan ifodalanishi.


Tayanch so‘z va tushunchalar: morfologiya, shevalar morfologiyasi, shevalarda turlanish, kelishik, shevalarda kelishik, shevalarda egalik qo‘shimchalari.


O‘zbek shevalari adabiy tildan o‘ziga xos morfologik xususiyatlari bilan ham farqlanib turadi. Bu xususiyatlar turlanish (kelishik, egalik, ko‘plik), tuslanish (shaxs-son, zamon, mayl), shuningdek, yasalish (yangi so‘z yasalishi, forma yasash) va shu kabilarda yaqqol seziladi.
O‘zbek xalq shevalaridagi turlanishga xos xususiyatlar kelishik, ko‘plik, egalik va qo‘shimchalarining shevalararo qo‘llanishida ko‘rinadi.
O‘zbek adabiy tilida kelishiklar oltita bo‘lib, ularning shakli va ma’no xususiyatlari professor A.G‘.G‘ulomovning "O‘zbek tilida kelishik-lar" asarida to‘liq yoritilgan_. 1973 yilda M.Shoinoyatova esa shevalarimiz-dagi kelishiklar tizimini maxsus tadqiq etib, nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan_.SHevalarda kelishiklar turlicha ishlatiladi: ba’zilarda oltita, boshqa birida beshta, yana boshqa birida esa to‘rttadir.
Besh yoki to‘rtta kelishikka ega bo‘lgan shevalarda ikki kelishik vazifasini bitta qo‘shimcha bajaradi. Masalan, Toshkent shevasida tushum hamda qaratqich kelishiklari unlidan so‘ng "-n’" qo‘shimchasi, undoshdan so‘ng o‘zgarishga uchragan formalari bilan 19 xil shakl orqali ifodalanadi. Shuningdek, Qarshi shevasida tushum va qaratqich kelishiklari -n’-d’//-t’ qo‘shimchasi orqali, o‘rin-payt va jo‘nalish kelishiklari -yə, -gə //-kə // -qa qo‘shimchasmi orqali ifodalanadi. Qiyos qiling: dj - lovchi shevalarda:
Kelishiklar Unlidan so‘ng Undoshdan so‘ng
B.k. ( (
Q.k. -niң//-niң -diң //-tiң-diң//-tiң
T.k. -ni // -ni -dn//-tiqdi//-ti
J.k. -g‘a//-gə -qa//-g‘a-gə//-kə-, -ə, -na//- ə,-nə
O‘.p.k. -da//-də -da//-ta-də//tə
Ch.k. -dan//-dən,-nan//-nən -dan//-tan-dən//-tən-nan//-nən