O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi kunduzgi bo’lim

Tayanch so‘z va tushunchalar: leksika, shevalar leksikasi, tarixiy grammatika, tarixiy leksikografiya, sheva so‘zlarining fonetik, morfologik, leksik-morfologik, semantik va leksik tiplari, shevaga oid so‘zlarning semantik guruhlari, leksik qatlam, turkiy leksik qatlam, o‘zlashgan leksik qatlam, omonim, sinonim, antonim, neologizmlar.


O‘zbek shevalari o‘zlariga xos fonetik, grammatik xususiyatlari bilan birga leksik xususiyatlarga ham ega. Bu xususiyatlar shevalarni adabiy tildan hamda ularning o‘zini o‘zaro farqlashga yordam beradi.
Har bir til, dialektda hayotiy zarur tushunchalar leksik jihatdan so‘zlar vositasi bilan ifodalanadi. O‘zbek tili leksik tarkibining asosiy qismini tashkil etuvchi so‘zlar o‘zbek shevalari va o‘zbek adabiy tili leksik tarkibining ham asosiy qismini tashkil etadi.
Shevalar xalq tarixini yoritishda katta ilmiy-amaliy ahamiyatga ega va tarixiy grammatika hamda tarixiy leksikografiyani yaratish uchun ham boy materiallar beradi.
O‘zbek xalq shevalari tarkibida arna, yap (Xorazm), כd כsh // כ d כg‘, y כ vuq// uzoq-yovuq kabi adabiy tildan shaklan o‘zgargan yoki adabiy til taraqqiyotida allaqachon chiqib ketgan ayrim so‘zlar mavjud. Bunday so‘zlarni o‘rganish til tarixi, adabiy til tarixini o‘rganishda muhim ilmiy qimmatga egaligini ta’kidlash lozim. O‘zbek adabiy tilida bo‘lmagan so‘zlar o‘zbek xalq shevalarida uchraydi. Masalan, ədresmən (isiriq), girdikənə (ko‘rpacha), sərpxi (tovuq), tikech (chekich), sotə (hassa), ərish (shoti), yərqənət (ko‘rshapalak), yəvən (qishloq) va boshqalar. Bunday so‘zlarni yosh avlod vakillari tushunmaydi, ular arxaik so‘zlar hisoblanadi, sheva leksikasidan chiqa boshlagan. Shevalarni bir-biridan leksik jihatdan farqlaydigan xususiyatlar barcha so‘z turkumlari doirasida uchraydi.
O‘zbek shevalarida dialektal so‘zlarning fonetik, morfologik, leksik-morfologik, semantik va leksik tiplari bor: ch כch (soch), z’rəy (zirak), qul כg‘ (quloq), כshsh’ (oshni); nərv כn (Far.), shat’, zəngngi; kel’, s כ:qi; r כvach, chukr’; n כnpar, chek’ch va boshqalar.
O‘zbek shevalarida shunday so‘zlar ham uchraydiki, bunday so‘zlar shakl jihatidan o‘xshash bo‘lishlariga qaramay, shevalararo boshqa-boshqa ma’nolarda ishlatiladi. Misol:
arava qismi (Toshkent)
narvon, arava qismi (Farg‘ona)
ona yoki otaning onasi (Toshkent)
buv’ona, ey’ (Farg‘ona)
tuxum, mayak (Toshkent)
tuxum, urug‘- (qipchoq lahja)
pashsha (Toshkent)
pəshshə, chivin (Farg‘ona)
O‘zbek shevalarining leksik tarkibida an’anaviy leksika asosiy o‘rinni egallaydi.Shevalarning an’anaviy leksikasi hozirgi kunda asosan keksalar tilida qo‘llanadigan so‘zlar bo‘lib, ular sof leksik – dialektal so‘zlar_ sanaladi. Shevalarda qo‘llanuvchi dialektal so‘zlarning semantik guruhlari ko‘p bo‘lib, ulardan namunalar keltiramiz.
1. Dehqonchilikka xos atamalar: oq ər’q, shaq ar’q, q כv כq, ashkədi, bug‘d כy // biydəy, djox כr’, erpə, qzlcha, k כsek, suvma, loppək.
2. Chorvachilikka oid atamalar: כt//at, s’g’r, ’nek, qoy, yechk’, tuye, xotuk, təyxər, qulun, t כy, ayg‘r, biyə, uloq, bəytəl va boshqalar.
3. Ov, baliqchilikka xos atamalar: tor, tuz כq, q כpq כn, qarm כq, sanchqi, laqqa, zכ g‘ara baloq, keyez, laqqa, chavaq, chortan baliq kabilar.
4. Ovqat nomlari: כsh, laxchatoppa, g‘ilvindi singarilar.
5. Binokorlikka xos atamalar: bosag‘a, dəhd’z, ship, tכchə, sinch, ustun, sarrכv, xər’, pכydevכr, qasava, ravaq, mor’, oy, yolok, tכkchə va boshqalar.
6. Uy-ro‘zg‘or buyumlarining nomlari: ləgən, pəq’r, teshə, xurma, g‘alv’r, chכvl’, tushək, bכl’sh, כlacha, chכpq’, panshaxa va boshqalar.
7. Onomastik so‘zlar.: Mamas כdioq, sha::r, dacha, Chinכbכd kabilar.
8. Kiyim-kechak nomlari: chכpon, jelak, maxsi-kכvush kabilar. SHevalardagi so‘zlar tarkibiga ko‘ra tub va yasama so‘zlarga bo‘linadi: כyi, enə, yənə, kosek, korek, xoppək, osimli, sanchqi, qכnqon, toshək, pכydevכr, oq ar’q, əshkədi va boshqalar.