O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi kunduzgi bo’lim

O‘zbek adabiy tili barcha shevalardan f, j, s fonemalarga egaligi bilan farq qiladi.
f fonema. Samarqand-Buxoro shevalarini mustasno qilganda barcha sheva vakillari talaffuzida p fonemasiga aylanadi. Ruscha j tovushi dj tarzida talaffuz qilinadi. O‘zbek shevalarida tubandagi undosh fonemalar bor:
1. Lab undoshlari: p, b, (f) v, m.
2. Til oldi undoshlari:
a) t, d, s, z, ch (j), sh, dj.;
b) til oldi sonorlari: n, l, r.
3. Til o‘rta: y.
4. Til orqa: q (k/x’), g (g/g’), ng (ng/ng), x, q, g‘ (g‘)
Bo‘g‘iz undoshi: h (h).
p fonemasi lab-lab, portlovchi jarangsiz p undoshi barcha o‘zbek shevalarida so‘zning barcha bo‘g‘inida uchraydi: pəxtə, tepə, pəndjə.
Ba’zi shevalarda p o‘rni b qo‘llanadi: jl. tepə >tebə; kepək > kevək-kebək. p>b, p>v hodisa j-lovchi shevalarni y-lovchi shevalardan farqlaydi.
b fonemasi. Lab-lab b undoshni talaffuz qilganimizda tovush naychalari birmuncha titraydi. Bu xususiyati bilan b undoshi p dan farq qiladi. b>p: jl əytip pərəyətipti, ketip pərədi. b>v xususiyati: ozbəy>ozvək; əlbəttə > əlvəttə.
Toshkent tipidagi shevalarda uchraydigan hozirgi zamon fe’li yasovchi - vot affiksidagi v tovushi ham b>v holatidan deb qarash kerak:
yl barib yat > bכr’b yכt> bכrvכt.
f fonemasi. bu tovush qadim qabul qilingan so‘zlarda, shuningdek, yaqinda qabul qilingan internatsional so‘zlarda uchraydi. SHevalarimizda f tovushi barcha o‘rinlarda p tovush bilan almashinadi:
p כydə (foyda)
foiz < p כydə
p כ y’s
pursat > pirsat
fursat
putsət
m fonemasi. Bu tovush lab-lab portlovchi undosh bo‘lib, burun rezanansi ishtirokida talaffuz etiladi:
qamish, tamir
qimmat, məydən
Ba’zi so‘zlarda m fonemasi b undoshi bilan almashadi: bəynə - mayna; boldjəl > mo‘ljal
So‘z boshida b/m almashinishi bor:
bilən // minən > mnən > mən
J-lovchi shevalarda m > ng holati mavjud:
nimani > ningəni.
Til oldi undoshlari jarangli-jarangsiz bo‘lishiga ko‘ra quyidagi juft fonemalarga bo‘linadi: [t-d], [s-z], [sh-j], [g-dj].
t fonemasi. Til oldi, portlovchi, jarangsiz undosh tovush, barcha bo‘g‘inlarida kela oladi:
t > d bətrək > bədrək.
t > ch tush > chush, tish > t’sh > ch’sh.
d fonemasi. Bu tovush portlovchi t fonemasining jarangli juftidir, u so‘zning hamma joyida kela oladi:
d > t baland > bələnt > bələn;
xursand > xursənt > xursən;
h’dləp > h’lləp (reg. assimilyatsiya).