O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi kunduzgi bo’lim

Unli va undoshlarning orttirilishi hamda tushib qolishi. O‘zbek tilidagi shevalarda nutq jarayonidva unli va undosh tovushlar ba’zan orttiriladi, ba’zan esa tushirilib qoldiriladi.
Unli va undosh toovushlarning orttirilishi so‘zdagi tovushlar miqdorini ko‘paytiradi va shu bilan birga uzaytiradi. Bu hodisa bir tomondan talaffuz qilishni osonlashtirsa, ikkinchi tomondan tilning tarixiy fonetik evolyutsiyasi nuqtai nazardan, ba’zi so‘zlarda orttirilgan tovushlar talaffuz etishni qiyinlashtiradi:
1. Unli orttirilishi: i.
a) so‘z boshida: jl. ilay < lay; ilay qo‘lamiz (loy qilamiz),
b) so‘z oxirida: jl. lapi < lap; lapi urmag‘in (lof urmag‘in)
2. Undosh tovushlarning orttirilishi:
a) so‘z boshida: h
jl həyv כn < əyvən, xəsəl < asəl;
dj jl. djoldam < oldəm,
djibək < ipək
djuzum < uzum
djuzugum < uxugim
g jl chertek < ertak
b) so‘z o‘rtasida: v
ovzi < ozi, suvrat < surat, navmart < nomart; duvchar < duchar
y: neychek < necha; kiytini < ketini; iygə < ega.
v) so‘z oxirida: y:
jl. sərpəy < sarpə; mənikey < məniki; qudey < qudə
n jl ketməkchin < ketməkchi;
berməkchin < berməkchi;
bələ-chəqən < bala-chaqa
q jl mazaq qilip < maza qilip
g) ikki so‘zning tutashgan joyida:
l: hellidi < hel edi;
g: toməngəldə < tomən eldə
y: buyəməs < bu yeməs; shuyəmes < shu yeməs; uy eməs < u yemas.
Tovush orttirilishida boshqa fonetik hodisalar ham bo‘lishi mumkin. Lekin bu so‘zda tovush orttirilishi ekanini esdan chiqarmaylik.
Tovush tushishi hodisasi so‘zdagi unli va undosh tovushlar uchun tegishlidir. Tovush tushish hodisasini tilshunoslikda eliziya hodisasi deb nomlangan. Eliziya hodisasi quyidagicha ro‘y beradi:
1. So‘z o‘zak negizida:
jl. xardar < xar’dar // tosh. xərdor. naman. xoddor// ad.orf. xaridor.
həmsha < hemishə // ad.orf. hamisha; ek < eki // ad.orf. ikki.
2. So‘z o‘zak - negizlariga qo‘shimchalar qo‘shilganda:
bəllər < bələlər
er: de < eride // ad.orf. eridi.