|
Tardich
timsoli bor (
Tardichday vujudin tark etar der
lar, molu mulk orqada qoladi derlar).
Tardich inson tanasidagi ruhdir.
Ruh tanani tark etsa, tana jonsizdir. U asl mohiyatini yo'qotadi. Xud
di shuningdek, mol-mulk aslida dunyoparastlar uchun ruh, ya’ni jondir.
She’rda shu ikki narsa tenglashtirilmoqda. Dunyoparastlik va moniylik
aslo kelisha olmasligini, ikkalasi ikki qutb ekanini “Xuastuanift” ham
tasdiqlaydi. Umuman, moniylikdagi bu g‘oya umumbashariydir. Yassa
viyning
74
Qamug‘ dunyo yig‘ganlami valloh ko'rdum,
0 ‘lur vaqtda kularsan deb holin ko'rdum,
Shayton aydi: imoningg‘a changal urdum,
Jon chiqarda yig‘lay, yxg‘lay ketar, do‘stlar
kabi to‘rtliklariga hamohang. Moniy jamoasi a’zolarining tutgan
yo'li, e’tiqodi mutassaviflami eslatadi.
Moddiy olamdagi hayot, umr inson taqdirida qanchalik muhim rol
0*ynasa, ruhiy olamda ezgulikning qiymati va mavqei muhimdir. Bir
|0 ‘z bilan aytganda, she’rda inson ruhiyatiga alohida diqqat qaratiladi.
Ruhiyat - insonni ezgulikka yetaklovchi omil, u insonni shaytoniy
hissiyotlardan xalos qiladi, Tangri kalomiga itoat etishga, undan yuz
(fgirmaslikka da’vat qiladi. Ruhiyatning da’vatkor kuchi uni tashviqu
Hrg‘ ib yoki turli ifodalar orqali tasvirlash orqali emas, balki aksincha
^0*1 orqali - shaytonning qiyofasi, ya’ni bunga moddiy olamga xos yo-
fuzliklami ko‘rsatish orqali erishiladi.
fi
“Do'zax tasviri” she’rining boshlanishi va oxiri nuqsonli, ayni
teiytda mazmunan “0 ‘lim tasviri” she’riga o‘xshaydi, ikkala she’r bir-
Wrini to‘ldiradi. Insonning qilmishlari qanday oqibatlarga olib kelishi,
jlsonyomg1 olamdagi gunohlari evaziga narigi dunyoda oladiganjazosi
(o‘g‘risidadir. Bir qarashda bu she’r, “0 ‘lim tasviri” she’ri kabi, voiz-
bming nutqidan iborat bo'lgan she’rday taassurot qoldiradi. She’ming
pqqatga sazovor tomoni shundaki, unda gunohkor inson faqat do'zax
poblari bilan qo'rqitilmaydi, balki do‘zaxning manzarasi o'quvchi
B>‘z o'ngida chizib beriladi. She’r zaminida qadimiy insonning olam
|r g ‘risidagi tasawurlari yotadi, u narigi olamni qanday idrok qilganini
Bglab olishimiz mumkin.
P Insonning qilgan gunohlari to‘g‘risida so‘z yuritilar ekan, do'zaxda
Im m a ishlar sarhisob qilinadi, deyiladi she’rda. Insonning hamma gu-
phlari do'zaxda ochiq-oydin namoyon bo'ladi: oddiy haqiqatning man-
Iffasi yana bir karra uqtiriladi:
Inson qilmishlari aytilar, derlar,
0 ‘zi qilgan ishlar ko'rilar, derlar,
Yer-suv quti qochadi, derlar,
0 ‘t-suv quti zorlanar, derlar.
75
Gunohkorlar qilmishlari uchun oladigan jazo butun tafsiloti bilan
beriladi. Shaytonlaming gunohkorlami jazolash manzarasi she’rda man-
tiqan izchil tasvirlanadi. Gunohkorlami shaytonlar qamchilab jazolaydi-
lar, o‘ldirmoqchi bo‘ladilaru lekin “oiim ni topa olmaydilar”. “0 ‘limni
topa olmaslik” aqidasi “Oltun yorug‘” asaridagi Ku tay afsonasida bor.
Moniylik she’rlari orasida madhiyalar alohida o‘rin tutadi. Madhi-
yalaming tarjimasi hamda asl namunalari bizgacha yetib kelgan. Madhi
yalar she’riyatning ham shaklan, ham mazmunan olg‘a siljiganini dalil-
laydi. Qadimgi turk davridan bizgacha bir necha madhiya yetib kelgan.
Tong tangrisiga bag‘ishlangan madhiya alohida o‘rin tutadi. Madhi-
yaning tuzilishidan shu narsa anglashiladiki, u maxsus kuy uchun yara
tilgan. She’ming birinchi bandi naqorotdir.
Kun va Oy tangrilariga murojaat va madhiyaning asosiy mazmu
ni bu tangrilami madh qilishdan iborat. She’ming dastlabki bandi tong
tangrisining timsolini gavdalantiradi. Tong tangrisi timsoli mifologik
mazmun kasb etib, xuddi jonli mavjudotlar xususiyatlariga ega. Tong
tangrisini jonli mavjudot sifatida tasawur qilganlarining o‘zi ongli mu-
nosabatning mahsulidir. Mifologik fikrlashning eng qadimiy bosqichida
xudo va tabiat uyg‘un holda tasawur qilingan. She’ming dastlabki mis-
ralaridanoq shu xususiyat ko'zga tashlanadi:
Tong tangrisi keldi,
Tong tangrisi o‘zi keldi,
Tong tangrisi keldi,
Tong tangrisi o ‘zi keldi.
Kun va Oy tangrilari esa tong tangrisining boMagi, shu boisdan
she’ming davomida Kun va Oy tangrilari tong tangrisining yordamchi
xudolari sifatida kuylanadi. Umuman, dunyo xalqlarining aksariyatida
Kun to‘g‘risidagi ko‘hna tasawurlar bir-biriga yaqin: yaratuvchi, qud-
rat, erkaklik urug‘i, Bosh xudoning o‘g ‘li.29 Oy - farovonlik, ayollik
urug‘ining boshlanishi (ammo shumerlarda Oy erkaklik urug‘iga man
sub bo‘lib, taqvim va inson taqdiri hukmdori deb tasavvur qilingan), do-
nishmandlik ramzi sifatida tasavvur qilingan.30 Tong tangrisini boshqa
xalqlar qanday madh qilsalar, qadimgi turkiylar Kun va Oy tangrilarini
ham shunday madh qiladilar:
2,Qarang: Джек Трессидер. Словарь символов. Москва, 1999, 348-351-6.
“ Джек Трессидер, Словарь символов.., 203-207-6.
76
Ko‘ringan Kun tangri,
Siz bizlami qo'riqlang.
Ko‘ringan Oy tangri,
Siz bizlami qutqaring.
Tong tangrisi Moniy jamoasi a’zolari orasida, xuddi Xo‘rmuzd sin
gari, bosh xudo, Kun va Oy tangrilari esa uning yordamchilari bo‘lib,
najotkorlardir. Tong tangrisi Nur xudosi Xo‘rmuzdning ramzidir.
Odamlar, bizning shaxsiy hayotimiz, tabiat tong tangrisining irodasi
orqali boshqariladi, deb tushunganlar. Bunday tasavvur qadimgi turkiy
qavmlarda panteistik31 fikrlashning izlari mavjudligini tasdiqlaydi.
Tong tangrisini ham mhan, ham jisman anglash, his qilish ayniqsa
quyidagi parchada ochiqroq ayon bo'ladi:
Tong tangrisi!
Go‘zal hidli, mushk hidli
Yaltiragan. Nur sochib turgan
Tong tangrisi!
Tong tangrisi!
Boshqa bir she’rda Tangrining o‘zgacha sifati kuylanadi. Tangri
- doimo nurga yo‘g‘rilgan, qudratli, eng donishmand mavjudotdir. Bu
o‘rinda Tangri Xo‘rmuzd ekani yaqqolroq anglashiladi:
Y olvorarmiz T angri - porloq, kuchli donoga,
0 ‘tinarmiz Kun, Oy tangriga.
Tangrilarga e’tiqod qilish - yuksak ma’naviy olamning, axloqiy mu-
nosabatlaming natijasi edi. Agar bu she’rda Kun va Oy tangrilari faqat
fazoviy jismlardir va Moniy jamoasi a’zolari fazoviy jismlarga e’tiqod
qilganlar, deb talqin qilinsa, bir yoqlama, tor tushunish boMardi. To‘g‘ri,
Do'stlaringiz bilan baham: |
