O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi alisher navoiy nomidagi o„zbek tili va adabiyot universiteti o`zbek tili va adabiyotinio„qitish fakulteti

Mifalogik afsonalarda, 
asosan, yervaosmonxudolari, homiykuchlar, pirlar, 
avhyolarningg‗ayritabiiyishlari, 
insonlargako‗magi, 
mifologikpahlavonlar, 
yeryuzidaodamningpaydobo‗lishihaqidahikoyaqilinadi. 
Ulardagiayrimepizodlardaislomgaqadaramalqilganqadimgidinlargaaloqadortalqinlar
uchraydi. 
Ibtidoiyinsonlamingdunyoqarashi, 
tasawur-tushunchalari, 
diniye‘tiqodlarinamoyonbo‗ladi. 
Mifologikafsonalarningtuzilishijudasoddabo‗ladi. Ularda voqelik oddiy bayon 
qilinadi. Uning konflikti yechimida fantastikaning hal qiluvchi rol o‗ynashi- asosiy 
belgisidir. Mifologik afsonalar miflar bilan genetik aloqadordir. Aniqrog‗i, 
ularning aksariyati miflar asosida yuzaga kelgan. Sababi — ibtidoiy davrda 
mifologik qahramonlar muqaddas sanalgan va xalqning ma‘naviy madadkoriga, 
ruhiy homiysiga aylangan. Bora-bora bu tasawurlar unutilib, u haqdagi hikoyalar 
afsonalarda oddiy diniy hikoya qobig‗ida saqlanib qolgan. Jumladan, Xizr nomi 
bilan bog‗liq hikoyalar bunga misol bo‗ladi. Xizr — mifologik obraz. U ba‘zan 
cho‗l piri, ba‘zan hosildorlik homiysi sifatida talqin etiladi.Afsonalarda и obi hayot 

---

11 
ichganligi uchun mangu barhayot, sehr-joduga ega, o‗tda yonmas.zarbo‗tmas qilib 
tasvirlanadi. U yana turli shakllarga evrila oladi: goh odam, goh jonivor, goh 
buyum ko‗rinishida paydo bo‗lib, odamlarga ko‗mak beradi, yovuzlarga qarshi 
chiqib, ezgulikning g‗alabasini ta‘minlaydi. 
Tarixiy afsonalar 
ma‘lum bir tarixiy dalil yoki ma‘lumot, tarixiy shaxs 
faoliyati haqida tinglovchiga xabar berish maqsadida hikoya qilinadigan, tarkibida 
real tarixiy shaxsiar bilan bir qatorda, xayoliy va mifik obrazlar ham ishtirok 
etadigan og‗zaki nasriy asarlardir. Ularning sujetini tashkil etuvchi voqealar 
bayonida reallik bilan badiiy to‗qima o‗zaro qorishib ketadi.Bunday afsonalarda 
real hayotda yashab o‗tgan kishilar haqida hikoya qilinsa-da, tarixiy shaxsning 
haqiqiy biografiyasi emas, to‗qima biografiyasi beriladi.Ularda hayot haqiqati 
fantastik tasvir qobig‗iga o‗rab ifoda etiladi. 
Tarixiy afsonalar muayyan tarixiy dalil va ma‘lumotni asoslash, izohlash, 
xalqqa tushuntirish uchun xizmat qiladi. 
Tarixiy afsonalarda real toponimlar bilan birga xayoliy - mifologik makon 
ham tilga olinadi. Unga ko‗ra qahramon yer osti yoki suv osti mamlakatlariga, 
afsonavjy tog‗lar o‗lkasiga safar qiladi. 
Shuningdek, tarixiy afsonalarda dev, pari, ajdar, chilton, yuho, ya‘juj-ma‘juj 
kabi bir qattor xayoliy va mifologik personajlar mayjud bo‗lib, ular aniq obrazlar 
bilan muomala-munosabatda tasvirlanadi. Mifologik obrazlar afsona sujetida 
bajaradigan vazifasiga qarab ikki tipga bo‗linadi: 
a)
asosiy qahramonga homiylik qiluvchi, yordam beruvchi mifologik 
personajlar; 
b)
asosiy qahramonga raqib sifatida harakat qiluvchi mifologik personajlar. 
Tarixiy afsonalarga xos bu belgilar epik tafakkurning tadrijiy taraqqiyot 
tizimida uning mifologik afsonalardan keyingi stadial bosqichda shakllanganligini 
ko‗rsatadi. 
O‗zbek xalq tarixiy afsonalari mavzu yo‗nalishiga ko‗ra uch turga bo‗linadi: 
1.
 
Geneologik afsonalar. 
Bularda urug‗—qabila, xalq va elatlarning kelib 
chiqishi va nomlanishi haqida hikoya qilinadi: «Laqay», «Do‗rmon», «Qirg‗iz» 

---

12 
urug‗larining kelib chiqishi haqidagi afsonalar shular jumlasiga kiradi.
 
2.
 
Tarixiy voqea va tarixiy shaxsiar haqidagi afsonalar. 
Ularda o‗tmishda 
yashab 
o‗tgan 
dono 
kishilarning 
sarguzashtlari, 
mo‗jizakor 
ishlari, 
ajdodlarimizning bunyodkorlik faoliyati, shahar va qo‗rg‗onlarning barpo etilishi 
haqida hikoya qilinadi. Bunga Buxoro Arki, Xiva qal"asi, Minorayi Kalon qurilishi 
haqidagi afsonalar misol bo‗la oladi.