O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vaziriligi jizzax davlat Pedagogika instituti. Jizzax filiali

1.2. Tafakkur operatsiyalari va qonuniyatlari. 
Fikrlash jarayonida inson atrof 
olamni o‘ziga xos aqliy opersiyalar vositasida o‘rganadi. Asosiy fikrlash 
operatsiyalariga analiz va sintez, taqqoslash,abstraksiya va 
umumlashtirish, aniqlashtirish, tasniflash va tizimlashtirish kiradi.
Analiz – bu yaxlitlikni fikran qismlarga yoki yaxlitlikni tomonlar, harakatlar, 
munosabatlarga ajratish. Stolni, masalan, qopqog‘i, tirgaklari, g‘aladonlari va 
boshqalarga bo‘lish mumkin. Fikrlash jarayoni bevosita nutqiy faoliyatga 
kiritilganida analiz amaliy, va nazariy holatda aqliy bo‘ladi.
Sintez – bu 
qismlar, 
xossalar, 
harakatlarni 
fikran 
yaxlitlikka 
birlashtirish. Xuddi shunday, o‘quvchi biror mavzuni o‘rganishda matnning 
hammasini o‘qib chiqadi, so‘ngra esa alohida ma’noga ega bo‘lgan qismlarni 
ajratadi, ya’ni matnni tahlil qiladi. Keyin eslab qolish uchun reja tuzadi – bu sintez 
operatsiyasi bo‘ladi.
Taqqoslash – bu 
jism 
va 
hodisalar, 
yoki 
ularning 
alohida 
belgilari o‘rtasidagi o‘xshashlik yoki farqlarni aniqlash. Taqqoslash bir 
tomonlama (chala) va ko‘p tomonlama (to‘liq); yuzaki va chuqur; bevosita va 
vositali bo‘lishi mumkin.
Umumlashtirish – jism va hodisalarni ularning umumiy va ahamiyatli 
belgilari bo‘yicha fikran birlashtirish. Masalan, olma, nok, olxo‘ri, o‘rik va 

---

13 
h.k.lardagi o‘xshash belgilar «mevalar» so‘zi bilan ifodalanadigan yagona 
tushunchada namoyon bo‘ladi. Sodda umumlashtirishlar ob’ektlarni alohida, 
tasodifiy belgilar asosida birlashtirishdan iborat, majmuiy umumlashtirish 
murakkab bo‘lib hisoblanadi, bunda ob’ektlar turli asoslarga ko‘ra birlashtiriladi.
Abstraksiya – bu jism va hodisalarning muhim bo‘lgan xossa va 
belgilarini fikran ajratib, bir vaqtning o‘zida ahamiyatsiz belgilar va xossalardan 
ayro holatda ko‘rsatish. Xuddi shunday, mas’uliyatlilik hissi haqida so‘z 
yuritganimizda, biror-bir ishchi, muhandis, talabaning emas, balki har bir 
insonning muhim xususiyati sifatida gapiramiz. Abstraklashtirish odatda tahlil 
natijasida amalga oshiriladi. Aynan, abstraktlashtirish vositasida uzunlik, kenglik, 
miqdor, narx va boshqa tushunchalar yuzaga kelgan.
Aniqlashtirish – bu umumlashtirilgan bilimlardan yagona, alohida vaziyatga 
fikran o‘tish. O‘quv faoliyatida aniqlashtirish – umumiy nazariy qonun, qoida, 
nizomni tasdiqlovchi misol, rasm, aniq dalilni keltirish demakdir.
Jism 
va 
hodisalarni
 
tizimlashtirish yoki tasniflash ularni 
bir-biriga 
o‘xshashlik yoki farqlari asosida guruhlarga bo‘lish. Masalan, o‘quvchilarni 
o‘zlashtirish, intizom, jamoat ishlaridagi faollik bo‘yicha guruhlarga bo‘lish 
mumkin.
Tafakkur quyidagi asosiy qonuniyatlarga bo‘linadi:
1. Tafakkur muammoni 
hal etish bilan bog‘liq ravishda yuzaga 
keladi; muammoli vaziyat yuzaga kelish sharoiti vazifasini o‘taydi, u boshlang‘ich 
ma’lumotning taqchilligi, sub’ektning aqliy faolligi yordamida engib o‘tish zarur 
bo‘lgan ma’lum bilish to‘siqlari, qiyinchiliklarning yuzaga kelishi bilan 
xarakterlanadi.
2. Tafakkurning asosiy mexanizmi, uning umumiy qonuniyati sintez orqali
 
tahlil qilish: ob’ektni boshqa ob’ektlar bilan taqqoslash vositasida unda 
yangi
xossalarni 
ajratish 
hisoblanadi; shunday 
qilib, «ob’ektdan, 
yangi 
mazmun yig‘ib olinadi, u har safar o‘zining boshqa tomonlari bilan o‘girilgandek 
bo‘ladi, unda yanada yangi xossalar namoyon bo‘ladi» (s.l. rubinshteyn).
3. Tafakkurning asoslanganligi: har bir dalil, har bir hodisa o‘tmishdagi 
dalillar va hodisalar asosida tayyorlanadi. Hech bir narsa etarlicha asossiz sodir 
bo‘lmaydi. Etarlicha asoslash qonuni inson fikrining har bir mulohazada o‘zaro 
bog‘langan bo‘lishini, birining ikkinchisidan kelib chiqishini talab etadi. Har bir 
xususiy fikr umumiyroq fikr bilan asoslangan bo‘lishi kerak.
4. Selektivlik (lot. – tanlash, tanlanish) – ma’lum vaziyat uchun zarur 
bo‘lgan bilimlarni tanlash, barcha imkoniyatga ega bo‘lgan holatlarni chetlab 
o‘tgan holda ularni muammoni hal etishga safarbar qilish.
5. Antitsipatsiya (lat. – oldindan sezish) voqealar rivojini oldindan ko‘ra 
bilish, oldindan sezishni bildiradi. Inson voqealar rivojini oldindan ko‘ra bilish, 

---

14 
ularning natijalarini bashorat qilish, muammo echimining ehtimolligi chizmasini 
tasavvur qilish qobiliyatiga ega.
6. Tafakkur refleksivligi. Fikrlovchi sub’ekt doimiy refleksiya holatida 
bo‘ladi, o‘z mulohazalarini aks ettiradi, ularni tanqidiy baholaydi, o‘zini baholash 
mezonlarini ishlab chiqadi. Refleksiya deb sub’ektning o‘zini aks ettirishi bilan 
birga muloqotda bo‘ladigan sheriklarini ham o‘zaro aks ettirishiga aytiladi.