O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vaziriligi jizzax davlat Pedagogika instituti. Jizzax filiali

 
fahm-farosat – abstraksiyalardan foydalanish 
o‘zgarmas chizmalar, namunalar chegarasida sodir bo‘ladigan oddiy 
tafakkur, sog‘lom fikr, tafakkurning boshlang‘ich darajasi, uning mantiqiy 
mazmunini emas, balki, ibora va dalillar tuzilishini o‘rganadi, bu aniq, izchilliklik 
bilan 
mulohaza 
yuritish, 
fikrlarni 
to‘g‘ri 
tuzish, 
dalillarni 
qat’iy 
tizimlashtirish, tasniflash layoqati; aql
 
(dialektik tafakkur) – abstraksiyalarni ijodiy 
qo‘llash va ular tabiatini ongli tadqiq etish xususiyatiga ega bo‘lgan nazariy 
bilishning oliy darajasi, aql yordamida inson narsalar mohiyati, ularning qonunlari 
va qarama-qarshiliklarini anglab etadi. 
Ayrim kishilarning tafakkuri o`zining mazmundorligi, chuqurligi va kengligi 
jihatdan, mustaqilligi, samaraliligi va tezligi jihatdan turli davrlarda turlicha 
namoyon bo`ladi. Bular tafakkurning sifatini tashqil 
qiluvchi 
belgilardir. 
Tafakkurning mazmundorligi avvalo u yoki bu narsalar, hodisalar to`g`risidagi 
voqelikning u yoki bu, muhokamalar va tushunchalarda odamlarning ongida 

---

10 
qanchalik 
o`rin 
olganligidan 
kelib 
chiqadi. 
Fikrning chuqurligi uning 
mazmundorligini ta`minlaydi. Tafakkurning mazmundorligi va chuqurligi uning 
kengligi bilan chambarchas bog`langan. Voqelikning eng ko`p sohalarini o`z 
ichiga olgan, hozirgi vaqtni, uzoq utmishni va uzoq kelajakni o`z ichiga olgan 
tafakkurni biz keng tafakkur deymiz. Odam o`z oldiga yangi vazifalarni qo`yishda 
o`zi tashabbus ko`rsatib, shu vazifalarni boshqa odamlarning yordamisiz, o`zining 
alohida yo`llari bilan hal qilaversa, bu odamlarning tafakkuri mustaqil tafakkur 
bo`ladi. Tafakkurning tanqidiyligi o`zgalarning yoki o`zlarining fikrlarini 
haqiqatga mos bo`lishi - bo`lmasligi jihatini tekshira bilishda va shu fikrlarga baho 
bera olishda ifodalanadi. Tafakkurning tezligi qo`yilgan savollarga juda tezlik 
bilan javob topa olishida namoyon bo`ladi. Fikrning tezligi maktab o`quvchilari 
uchun muhim ahamiyatga ega. Masalan: ayrim yaxshi o`quvchilarni doskaga 
chiqarib, ulardan yangi masalani echish talab qilinganda hayajonlanib, butun sinf 
oldida o`zlarini yo`qotib qo`yadilar. Bu salbiy emotsiyalar go`yo ularning 
tafakkurini tormozlab qo`yadi. Fikr juda sekin va tez - tez muvaffaqiyatsiz ishlay 
boshlaydi. Maktab o`quvchilarning tafakkuri hali juda katta va etarli 
foydalanilmayotgan zaxira hamda imkoniyatlarga egadir. Psixologiya va 
pedagogikaning asosiy vazifalaridan biri ana shu imkoniyatlarni to`la ochish va 
ular asosida ta`limni yanada samarali, hamda ijodiy qilishdan iboratdir.