O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vaziriligi jizzax davlat Pedagogika instituti. Jizzax filiali

 
TAFAKKUR TURLARI 
Psixologiyada tafakkur turlarining quyidagi sodda va bir muncha shartli tasnifi 
tarqalgandir: 
1. Ko`rgazmali - harakat; 2. Ko`rgazmali -obrazli; 3. Mavhum. 4.Nazariy;
5. Amaliy tafakkur. 
Ko`rgazmali - harakat tafakkur - tarixiy taraqqiyot davomida odamlar o`z 
oldilarida turgan maqsadlarni dastlab amaliy faoliyat nuqtai nazardan yechganlar, 
keyinchalik undan nazariy faoliyat ajralib chiqqan. Amaliy va nazariy faoliyat 
chambarchas bog`langandir. Sof nazariy faoliyat birlamchi emas, balki amaliy 
faoliyatning o`zi birlamchidir. YAna faoliyatning taraqqiyoti davomida unga 
nisbatan mustaqil nazariy fikr yuritish faoliyati ajralib chiqqan. Faqat butun 
insoniyatning tarixiy taraqqiyoti emas, balki shu bilan birga har bir bolaning psixik 
taraqqiyoti jarayonini ham dastavval sof nazariy faoliyat emas, balki amaliy 
faoliyatdir. Guyo bu amaliy faoliyat ichida avval bola tafakkuri rivojlanadi. 
Bog`chadagi yosh (3 yoshgacha) asosan ko`rgazmali - harakat tafakkuri bo`ladi. 
Bola bilayotgan obrazli tafakkurni o`z qo`llari bilan amaliy ravishda va guyo tabiiy 
ravishda ajratadi. Masalan, o`yinchoqlarni buzib ko`rish va boshqalar. Ko`rgazmali 
- obrazli tafakkur. Ko`rgazmali-obrazli tafakkur sodda shaklda ko`pincha bog`cha 
yoshida bolalarda, ya`ni 4 - 7 yoshgacha bo`lgan bolalarda paydo bo`ladi. Bu 
yoshdagi bolalarda tafakkurning amaliy harakatlar bilan aloqasi avvalgidek to`g`ri 
va bevosita bo`lmaydi. Bola bo`layotgan obrazli tafakkurni aniq idrok qilishi va 

---

11 
tasavvur qilishi shartdir. Bog`cha yoshidagi bolalar faqat ko`rgazmali obrazlar 
bilan fikr yuritadilar va uncha tushunchaga ega bo`lmaydilar. Bog`cha yoshidagi 
bolalarda tushunchalarning yo`qligi shveytsariyalik psixolog J.Piajening quyidagi 
tajribasida juda yaqqol namoyon bo`ladi: 7 yoshga yaqin bolalarga xamirdan 
qilingan mutlaqo bir xil hajmi jihatdan teng 2 ta soqqa ko`rsatiladi. Bolalar uni 
teng deb hisoblaydi. Bolalarning ko`z oldida bitta soqqa ezib non shakliga 
keltiriladi. endi bolalar non shaklidagi soqqada xamir ko`p deb hisoblaydilar. 
Bolalarning ko`rgazmali - obrazli tafakkurlari hali ularning idroklariga bevosita 
to`la bo`ysunadigan bo`ladi. Ularning ko`rgazmali - obrazli shaklida o`tadigan 
tafakkurlari bolalarni soqqaga qaraganda non shaklidagi hamir ko`proq, degan 
xulosaga olib keladi. 
Abstraktsiyalash, umumlashtirish va konkretlashtirish. Abstraktsiya shunday bir 
fikrlash jarayonidirki, bunday tafakkurda aks etilayotgan bir yoki bir necha 
ob`ektlarning biror belgisi (xususiyati, harakati, holati, munosabati) shu ob`ekt 
yoki ob`ektdan fikran ajratib olinadi. Bu jarayonda ob`ektdan ajratilgan bir 
belgining o`zi tafakkurning mustaqil ob`ekti bo`lib qoladi. Abstraktsiya, odatda 
tahlil jarayonida yoki tahlil natijasida sodir bo`ladi. Masalan: sinfdagi doskani 
qoraligi to`g`risidagi, so`ngra umuman qoralik to`g`risida fikr qilish mumkin. Biz 
odamlar, samolyotlar, suv, ot va hokazolarni ko`z oldimizdagi harakatini ko`zatib 
turib, ularning bitta umumiy belgisini, harakatini fikran ajratib olishimiz va 
umuman harakat to`g`risida fikr qilishimiz mumkin. CHunonchi abstraktsiyalash 
yo`li bilan bizda uzunlik, kenglik, miqdor, tenglik, son, qiymat va boshqa shu 
kabilar to`g`risida abstrakt tushuncha hosil bo`ladi. Umumlashtirish tafakkurda aks 
etgan bir turkum narsalarning o`xshash muhim belgilarining shu narsalar 
to`g`risidagi bitta tushuncha qilib fikrda birlashtirish demakdir. Masalan: olmalar, 
noklarda, o`riklarda, apel’sinlarda va boshqa shu kabilarda bo`lgan o`xshash 
belgilar bitta tushunchada birlashadi. Biz buni meva degan so`z bilan ifodalaymiz. 
Daraxtlar, o`tlar, gullar va boshqa shu kabilar o`simlik degan tushunchada 
umumlashtiriladi.