Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

siyosiy sohasiga 
hokimiyat masalasi atrofida mujassam 
boʻlgan tashkilot va muassasalar, xususan, davlat, ijtimoiy tashkilotlar va 
partiyalar; munosabatlar, siyosiy ong va siyosiy madaniyatkiradi. (Ilova 
7.10).Uning asosini jamiyatning siyosiy tizimi tashkil etadi. Siyosiy tizim 
iqtisodiy, mafkuraviy, huquqiy, ma‘naviy va boshqa tizimlar bilan oʻzaro 
aloqadorlikda rivojlanadi. Siyosiy tizim siyosiy institutlar, ijtimoiy 
tuzilmalar, me‘yorlar va qadriyatlarning majmuasidan iborat boʻlib, siyosiy 
hukumat orqali amalga oshiriladi. Siyosiy tizim sotsiumning maqsadga 
erishish resurslarini safarbar ettiruvchi va qarorlarni ishlab chiquvchi 
mexanizmdir. 
Jamiyat siyosiy tizimining asosi, yadrosi 
davlatdir
. Davlat – mamlakat 
miqyosida jamiyatni uyushtirish masalalarini hal qilish, uning tashqi 
munosabatlarini belgilash vakolatlari boʻlgan hukmron tuzilma hisoblanadi.
1
Davlatning asosiy vazifasi siyosiy hokimiyat va siyosiy boshqarishni 
ta‘minlashdir. Davlatning asosiy belgilariga: oshkora hokimiyat, axolining 
1
Qarang: Falsafa. Ensiklopedik lug‗at. – T.: O‗zbekiston milliy endiklopediyasi. Davlat ilmiy nashriyoti, 
2010. –B.88. 

---

278 
hududga qarab boʻlinishi va hukmronlik vakolatlari amal qiladigan
hududning oʻzi (mamlakat), huquqiy hujjatlarni chop etish va ularning 
bajarilishini talab qilishga boʻlgan mutlaq huquq; soliqlar va yigʻimlar 
undirish, suverenitet – ma‘lum hududlarda toʻliq mustaqillik kiradi. (Ilova 
7.10). 
Davlatning funksiyalari ikkiga boʻlinadi: ichki va tashqi. Ichki 
funksiyalariga xoʻjalik va ma‘naviy hayotning barqaror rivojlanishi uchun 
sharoit yaratish, ichki tahdidlarni bartaraf etish va boshq. kiradi. Tashqi 
funksiyalariga tashqi tahdidlardan oʻz mustaqilligini himoya qilish; davlatlar 
bilan hamkorlik qilish, iqtisodiy, madaniy va h.k. aloqalarini oʻrnatish kiradi 
(Ilova 7.10). 
Aynii vaqtda aynan bir davlat turli tarixiy davrlarda turlicha siyosiy 
tizimga ega boʻlishi mumkin. Insoniyat tarixida asosan 2 tipdagi siyosiy tizim 
va davlatlar shakllangan. Bular: demokratik siyosiy tizim va demokratik 
davlat hamda totalitar (yoki avtoritar) siyosiy tizim va totalitar davlat. 
Demokratiya yunoncha soʻz boʻlib, ―xalq hokimiyati‖ ma‘nosini 
ifodalaydi. Demokratik davlat deganda, barcha fuqarolarning asosiy huquq va 
erkinliklariga kafolat beradigan, hokimiyat tizimining boʻlinishi asosiga 
qurilgan, barchaning qonun oldidagi tengligini ta‘minlaydigan, jamiyatdagi 
barcha kuchlarni birlashtirib, mamlakat taraqqiyotiga safarbar qiladigan 
davlat nazarda tutiladi. Demokratiya insoniyat sivilizasiyasi mahsuli, 
davlatchilik taraqqiyoti, ijtimoiy muammolarni hal etishning eng oqilona 
yoʻli, oqilona siyosiy tizim sifatida e‘tirof etilgan. Demokratik davlatda xalq 
irodasi jamiyatni boshqarishning bosh omili hisoblanadi; axolining huquq, 
erkinliklari hamda manfaatlari, himoyasi, ijtimoiy hayotning barcha 
sohalarida qonun ustuvorligi ta‘minlanadi. 
Totalitar siyosiy tizimda davlat ijtimoiy hayotning barcha sohalarini 
yakkahokimlik asosida boshqaradi va na‘zorat qiladi; axoli, kishilarning har 
qanday erkinligini, xususiy tashabbusni, tazyiq ostiga oladi. Bunday davlat 
yakkapartiyaviylik tizimiga asoslanadi va unda mafkura yakkahokimligi 
hukm suradi; kishilarning kundalik hayotiga oʻz yakkahokimlik gʻoyasini 
singdirishning xilma-xil (masalan, zoʻravonlik-terror) usullaridan keng 
foydalaniladi; fuqarolardan davlat siyosatiga soʻzsiz va toʻla (total) itoat 
qilish talab etiladi. 
Boshqaruv shakllari, tuzilishi va undagi siyosiy rejimga koʻra davlatlar 
turlicha boʻladi. Davlatning boshqaruv shakllariga koʻra monarxiya va 
respublika koʻrinishlari mavjud: 
– Monarxiya hokimiyatning bir kishi (podsho, imperator,monarx) 
tomonidan boshqarilishiga asoslanadi. Respublika hokimiyat sa‘ylash orqali 
shakllantiriladi. 
–Tuzilishiga koʻra davlatlarning unitar, federativ va konfederativ turlari 
mavjud. 

---

279 
Mustaqil Oʻzbekiston demokratik huquqiy davlat va erkin fuqarolik 
jamiyatini barpo etishni oʻz taraqqiyot yoʻlining maqsadi qilib qoʻygan. 
Jamiyatimiz siyosiy hayotini takomillashtirish xususiyatlari Respublikamiz
ijtimoiy taraqqiyotning ―oʻzbek modeli‖da oʻz ifodasini topgan boʻlib, u 
iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi; davlatning – bosh islohotchi ekanligi; 
qonunning ustuvorligi; ijtimoiy himoya‘ni kuchaytirish va bozor 
munosabatariga bosqichma-bosqich oʻtish tamoyillariga asoslanadi . 
Hozirgi vaqtda koʻp zamonaviy davlatlar, shuningdek Oʻzbekiston ham 
hokiyamiyatni boʻlish
prinsipi asosiga qurilgan. Hokimiyatning uch tarmogʻi 
– qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati bir-birlaridan mustaqil 
ravishda oʻz vazifalarini bajaradilar. Siyosiy partiya, jamoat tashkilotlari va 
ijtimoiy harakatlar demokratik jamiyat siyosiy hayotining tarkibiy qismlari 
hisoblanadi. 
Demokratik taraqqiyot sharoitida
fuqarolik jamiyati
, ya‘ni sotsiumning 
davlat tomonidan toʻgʻridan-toʻgʻri va bevosita boshqarilmaydigan qismi: 
kasaba va ijodiy uyushmalar, nosiyosiy jamoat tashkilotlari (yoshlar, ayollar, 
faxriylar tashkilotlari, ekologik va xayriya tashkilotlari va boshqalar), turli 
qiziqishlar boʻyicha tuzilgan jamiyatlar va klublar, xalq harakati va 
hoka‘zolar, shu bilan birga, oʻz-oʻzini boshqarishning milliy modeli – 
mahalla jamiyat hayotida muhim rol oʻynaydi. Demokratiya sharoitida 
huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati rivojlanib borgan sari "Kuchli davlatdan 
– kuchli jamiyatga oʻtish tamoyili" amal qilib boradi. 
Jamiyatning