Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Biologizatorlik 
konsepsiyalari. 
Biologizatorlikkonsepsiyalarining 
tarafdorlari insonni uning tabiiy, biologik asosidan kelib chiqib 
tushuntirishga harakat qiladi
. XVIII asr oxirida jamiyat hayotiga ayrim 
odamlarning oʻz mavjudligi uchun kurash maydoni sifatida qarashni taklif 
qilgan T.Maltus nazariyasini bunday tushuntirishga boʻlgan birinchi jiddiy 
urinish deb hisoblash mumkin. Maltus fikricha, bu kurashda kuchlilar gʻolib 
chiqadi, kuchsizlar esa ha‘lok boʻlishga mahkumdir. Mazkur kurashga tabiiy 
omillar turtki beradi. Xususan, axoli soni geometrik progressiya boʻyicha 
koʻpayib boradi, tirikchilik vositalari taklifi esa faqat arifmetik progressiya 
boʻyicha oʻsadi, bu esa muqarrar tarzda ocharchilik, epidemiyalar, urushlar 
va boshqa ijtimoiy tangliklarga olib keladi. Mazkur omillarga Maltus 
kuchlilarning yashab qolishini ta‘minlovchi ijtimoiy munosabatlarning 
«tabiiy», muqarrar va hatto zarur tartibga solish vositalari sifatida qaraydi. 
Demografik muammolarning echilmagani, shuningdek ular XX asrda yanada 
keskinroq tus olishi shunga sabab boʻldiki, Maltus gʻoyalari neomaltuzchilar 
deb nomlangan oʻz davomchilarini topdi va topishda davom etmoqda.
Biologizatorlik yondashuvlari XIX va XX asrlar chegarasida 
Darvinning tabiiy tanlanish haqidagi ta‘limotini mutlaqlashtirib, nafaqat 
insonning kelib chiqishi, balki uning mohiyatini, pirovard natijada esa – 
butun ijtimoiy munosabatlar tabiatini tushuntirishga harakat qilgan sotsial-
darvinistlarga ham xosdir. Hozirgi vaqtda bu yoʻnalishni odamlarga ham, 
hayvonlarga ham teng darajada xos boʻlgan irsiyatga urgʻu beruvchi 
sotsiobiologiya davom ettirmoqda. Sotsiobiologlar fikriga koʻra, inson xulq-
atvori ham, hayvon xulq-atvori ham irsiy omillar bilan belgilanadi va hech 
kim oʻz irsiyati ta‘sirini – u xoh yaxshi boʻlsin, xoh yomon – engishga qodir 
emas. 

---

322 
Inson tabiati xususida shunga oʻxshash qarashlarga ayrim odamlarning 
boshqa odamlardan ustunligini faqat ularning «oliy» yoki «past» irqqa 
mansublik belgisiga koʻra e‘lon qiluvchi irqchilik konsepsiyalarida ham duch 
kelish mumkin. Bu, xususan, «irqiy tozalik» uchun kurash olib borgan va 
«irqiy tanlanish»ni amalga oshirish gʻoyasini faol ilgari surgan fashistik 
mafkurada, ayniqsa, boʻrtib namoyon boʻladi. Mazkur gʻoyalar zamirida, 
asosan, XIX asr oxiri – XX asr boshlarida keng tarqalgan «inson irsiyatining 
oliy sifati»ga qanday vositalar bilan va qay tarzda erishish mumkinligi 
haqidagi ta‘limot – evgenika yotadi.
XX asr boshlarida bu ta‘limot shu darajada keng tarqaldiki, ayrim 
mamlakatlarda davlat siyosati bilan uzviy bogʻlandi. Xususan, 1920-1930-
yillarda Daniya, Shvetsiya va Norvegiyada jamiyatda tabiiy tanlanishni 
ijtimoiy mustahkamlovchi irqiy qonunlar qabul qilindi.