335
munosabatlarning toʻlaqonli a‘zosi va uning ajralmas qismi hisoblanadi.
Shuning uchun ham bugungi kunda mamlakatimizda yuksak ma‘naviyatli,
yuqori bilimli va xalqaro talablarga mos keladigan mutaxassislarni
tayyorlashga
alohida
e‘tibor berilmoqda. Mamlakatimizda bunday
mutaxassislarga boʻlgan talab kelajakda ham oshib boradi. SHu bois yuksak
ma‘naviyatli shaxsni tarbiyalash, ularni xalqaro mezonlar asosida tayyorlash
ustuvor vazifalardan biriga aylanib bormoqda. Globallashuv bu butun jahon
iqtisodiy siyosiy, madaniy integratsiya va unifikatsiya (bir-birga yaqinlashuv)
jarayonidir. Asosiy xususiyatlari
xalqaro mehnat taqsimoti, kapital, ishchi
kuchi va ishlab chiqarish resurslarining erkin harakati, qonunchilik, iqtisodiy
va
texnologik
jarayonlarni
standartlashtirish,
shuningdek,
turli
mamlakatlarning madaniyatining qoʻsxilish va yaqinlashuvidir. Bu obyektiv
jarayon boʻlib jamiyatning barcha sohalarini qamrab oluvchi tizimli
xususiyatga ega.
Hozirgi davrning asosiy global muammolarining tasnifi.
Global
muammolarni hal qilishda xususiy va umumiy manfaatlar uygʻunligi. Global
muammolarning oʻziga xos xususiyatlari: jami insoniyat manfaati va
taqdiriga ta‘sir koʻrsatish; iqtisodiy va ijtimoiy sohada inqirozlarga sabab
boʻluvchi, chuqurlashgan taqdirda esa jahon sivilizatsiyasining mavjudligiga
xavf soluvchi; yechimini topishga umumsa‘yyoraviy
miqyosdagi
hamkorlikni va birgalikda harakat qilishni talab qiluvchi muammolardir.
Global muammolarning eng muhimlari quyidagilar:
rivojlanayotgan mamlakatlarni qoloqlikdan chiqarish;
tinchlik va qurolsizlanish;
ekologik muammolar;
energetik muammolar;
xom ashyo muammosi;
gumanitar muammolar;
oziq -ovqat va b.qlar alohida ajralib turadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarni qoloqlikdan chiqarish muammosi
hozirgi kunda jahonda mavjud barcha mamlakatlarning 30 foiziga yaqini
qoloq hisoblanadi. SHularning 75 foizi Afrikada, 1 tasi Evropada, 4tasi
Janubiy Amerikada va 11 tasi Osiyoda joylashgan. Iqtisodiy qoloqlik mazkur
mamlakatlarda siyosiy barqarorlik hamda ijtimoiy tengsizlik, irqiy va diniy
ziddiyatlarni keltirib chiqarmoqda.
―Dunyoning rivojlangan Ettiligi hamda Gʻarbiy Evropaning rivojlangan
24 mamlakatida dunyo axolisining 23 foizi yashaydi. Ammo shu axoli jahon
ishlab chiqarilayotgan energiya‘ning 75 foizini, yoqilgʻini 79 foizini, oʻrmon
mahsulotlarining 95 foizini iste‘mol qiladi. Eng qizigʻi
bu ashyolarning
asosiy qismi uchinchi dunyo davlatlaridan olinadi‖
1
.
1
Исаджанов.А.А. Жаҳон иқтисодиѐтининг глобаллашуви. Ўқув қўлланма. –Т.: ЖДИУ, 2008., 9б.
336
Tinchlik va qurolsizlanish muammosi, insoniyatning shu paytgacha
orttirgan harbiy sa‘lohiyati erdagi barcha tiriklikni bir necha marta yoʻq qilish
imkonini beradi. SHu sababli bunday holatlarda javobgarlik va ma‘suliyat
hukumat rahbarlariga tegishlidir.
Ekologik
muammolar.
Ekologik
tizimning
degradatsiyalanishi
toʻgʻrisidagi jarayonlarni qamrab olgan boʻlib, ularni shartli ravishda
quyidagi qismlarga ajratish mumkin: ilmiy asoslanmagan, betartib tarzda
tabiatdan foydalanish oqibatida atrof -muhitning degradatsiyalanishi;
atrof-
muhitning inson faoliyati chiqindilari asosida ifloslanishi; atrof- muhitning
ushbu chiqindilar bilan zaharlanishi.
Energetik muammolar. 1973 yilda yuz bergan energetika inqirozining
oqibatlari hozirgacha sezilmoqda. Jahon va milliy tabiiy zaxiralarning
kamayib borishi, atrof -muhitning ifloslanishi, neft -gaz qazib chiqarishning
globallashuvi, sanoati rivojlangan davlatlar
uglevodorod xom ashyo bilan
ta‘minlanganligining pasa‘yishi, neft va gaz narxlarining oʻsib borishi
oqibatida toʻlash qobilyatiga ega yirik iste‘molchilarning paydo boʻlishi
energetik muammolarning kelib chiqishiga olib kelmoqda
1
.
Energetika muammosi xomashyo va uni saqlash, toʻgʻri taqsimlash,
oqilona foydalanish, resurslarni saqlash zaruratini koʻrsatadi. CHunki buning
ortidan ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy muammolar yuzaga kelib, ularni bartaraf
etish yoʻli atrof -muhit bilan birgalikda hal etish lozimligi bilan belgilanadi.
Gumanitar muammolar jiddiy masalaga aylanmoqda. Hozirgi paytda
bir milliard axoli oʻta qashshoq va ochlikda, 4,8 milliard axoli tibbiy
xizmatdan mahrumligi, bir yarim milliard axoli
yashash sharoitiga ega
emasligi juda achinarli hol.
Oziq- ovqat muammosi insonning bir kunlik normasi 2400- 2500
kkal.dan past boʻlmasligi lozim, toʻyib ovqat emaslik holati 1800 kkal.dan
tushgan paytda sezila boshlaydi. Ocharchilik esa 1000 kkal.dan kam
boʻlganda kuzatiladi. Bu jarayonlarni bartaraf etishning yagona yoʻli
sivilizatsiya‘ni qayta tiklash va atrof- muhitni ifloslantiruvchi insonlar ongini,
e‘tiqodini, ruhiy tarbiyasini yangilash zaruriyati asnosida mavjudlikning
tabiiyligini saqlab qolishdan iborat. Umid qilish mumkinki, insoniyat bu
imkoniyatni topa oladi.
Global muammolarni hal qilishda xalqaro kuchlar birlashuvi; umumiy
va xususiy manfaatlari. Globallashuv jarayoni kundalik hayotimiz
umuminsoniy ahamiyatga ega boʻlgan muammolarni tobora koʻproq oʻz
ichiga qamrab olmoqda:
birinchidan, muayyan hodisa va jarayonlarning
barcha mintaqalar, davlatlar va butun Yer yuzasini qamrab olganini,
ikkinchidan esa insoniyat taqdiriga daxldor ekanligini anglatadi. XX asrning
60 yillariga kelib, global muammolar miqyos va ahamiyatiga koʻra keng
1
Сергеев П.А. Проблемы мировой энергетической безопасности // Мировая экономика и международные
экономические отношения.2007.№ 12. с.24.
337
doirada namoyon boʻla boshladi. Bu muammolarni oʻrganish boʻyicha
italiyalik Aurelio Pechchei tomonidan tashkil etilgan xalqaro nohukumat
tashkiloti Rim klubining rolini alohida qayd etish joiz. SHu klub a‘zolarining
sa‘y harakatlari natijasida muammoni bartaraf etishning turli yoʻllari
yoritildi: dastlabki ishlardan biri umumjahon rivojlanishini matematik
modelga qoʻyish edi. Ushbu model rivojlanishining
asosiy parametrlari
boʻlgan axoli, kapital qoʻyilma, qayta tiklanmaydigan resurslar sarflanishi,
atrof -muhitning ifloslanishi, iste‘mol mollari ishlab chiqarishni e‘tiborga
olgan edi. ―Dunyo-1,2‖ deb nom olgan modellarning asoschisi kibernetika va
matematika fanlari professori Djey Forrestor edi. Bu modelga asosan,
kelajakda insoniyat oldida global muammolar yuzaga kelishi bashorat qilindi.
Keyinchalik ―Dunyo -3‖ modeli yuzaga keldi. Uning asoschisi dinamika
tizimi sohasidagi mutaxasis Denis Medouz boʻlib, ―Oʻsish chegarasi‖ nomli
ma‘ruzasida 75 yildan soʻng sa‘yyoraning xom ashyo manba‘lari tugaydi,
iste‘mol mollarining etishmasligi global inqirozga olib keladi deyilgan edi.
SHu narsani alohida ta‘kidlash jozki, ushbu matematik modellar tanqid ostiga
olindi. Ularning asosiy kamchiligi, hozirgi kundagi jarayonlarning
murakkabligi bois, ularni bitta modelga joylashtirish
ishonchli natija
bermaydi, hamda har qanday jarayon ham matematik miqdorlarda oʻz aksini
topmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
