O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim va zirligi

Induktiv bog’lanishli zanjirlar.

Elektromagnitaviy maydon nazariyasiga ko’ra, tokli xar qanday o’tkazgich undagi tok xosil qilgan magnitaviy maydon bilan qurshalgan bo’ladi. Bu tok i ning (shuningdek, tok xosil qilgan magnitaviy maydonning xam) vaqt bo’yicha xar qanday o’zgarishi o’tkazgichda o’zinduksiya E.YU.K si xosil kiladi:

𝑙 

• 
  dф
  

dt

 I ^di

dt

Agar shu tokli o’tkazgich xosil qilgan magnitaviy maydonda boshqa o’tkazgich xam bo’lsa, uning qismlarida o’zaro induksiya E.YU.K si deb ataladigan E.YU.K. induksiyalanishi mumkin.

𝑙 _м

 M ^di

dt

Birinchi o’tkazgichdagi tokning o’zgarishi ^di bilan ikkinchi o’tkazgichdagi

dt

induksiya-langan E.YU.K. e_morasidagi proporsionallik koeffitsenti o’zaro induktivlik L(Gn) deb, bu o’tkazgichlardan tuzilgan zanjirlar induktiv bog’lanishli zanjirlar deb ataladi.

Misol tariqasida o’ramlari soni ₁va₂ bo’lgan induktiv bog’langan ikkita konturni ko’rib chiqamiz. Ulardagi i₁va i₂toklar tegishli F₁ va F₂ magnitaviy oqimlarni xosil qiladi. Birinchi xolda ikkala konturni i₁tok xosil qilgan magnitaviy maydon qurshab olgan va i₂=0 deb faraz qilamiz.

U xolda ilashgan magnitaviy oqim va o’zinduksiya koeffitsenti tegishlicha

^11^=W1 ^F11^{va L}1^=11^/i1^bo’ladi.

Zanjirlararo induktiv bog’lanish sharti bo’yicha umumiy oqim F₁₁ ning F₂₁ ga teng bo’lgan qismi (F₂₁11 ₂ konturda ilashgan magnitaviy oqimning o’zaro induksiyasini xosil qiladi:

^21^{= W}2 ^F21

Uson jixatidan o’zaro induksiya koeffitsenti bilan aniqlanadi:

^M21^=21^/i1

Xuddishungao’xshash, i₂0 va i₁=0 bo’lgan, xolda ilashgan magnitaviy oqim va o’zaro induksiya koeffitsenti tegishlicha

^22^{= W}2 ^F22^{va L}2^=22 ^{/ i}2^bo’ladi.

Bunda umumiy oqim F₂₂ ning F₁₂ ga teng bo’lgan qismi (F₁₂22)  konturda ilashgan magnitaviy oqimning o’zaro induksiyasini xosil qiladi:

^12^{= W}1 ^F12<sup>u son jixatidan o’zaro induksiya koeffitsenti bilan aniqlanadi:

M</sup>12^=12 ^/i2

O’zaro magnitaviy oqimlar F₁₂ va F₂₁ bir xil masofada va magnitaviy ^{qarshiligi R} ^{bir xil bo’lgan muxit orqali tutashadi, demak:}

_12= i₂ W₂

R_

va F₂₁=

i₁ W₁

R_

^M12^=W1 ^F12 ^/i2^=W1^W2 ^{/ R}μ ^M12^=W2 ^F21 ^/i1^=W1^W2 ^{/ R}μ ^bo’ladi,

ya’ni o’zaro induktivlik M=M₁₂=M₂₁ istalgan xar bir induktiv bog’lanishli konturlarda bir xil bo’ladi. Konturlarning xususiy induktivliklariL₁ va L₂ doimo musbat, chunki i₁va i₂toklar va F₁₁ F₂₂ magnitaviy oqimlar shartli ravishda mosdir (o’naqay parma qoidasi). O’zaro induktivlik M ning ishorasi esa konturlarning o’zaro ulanish sxemasiga bog’lik. Agar i₁0 vai₂0 bo’lganda, o’zaro magnitaviy oqimlar F₂₁ va F₁₂ konturlarning xususiy oqimlari F₁₁ va F₂₂ yo’nalishi bilan mos tushsa, bunday konturlar mos ravishda ulangan deyiladi va M>0 bo’ladi. Agar o’zaro magnitaviy oqimlar konturlarning xususiy oqimlariga qarshi yo’nalgan bo’lsa, bunday konturlar qarama-qarshi ulangan deyiladi va M<0bo’ladi.

Xususiy induktivliklari L₁ va L₂ va o’zaro induktivlik M bo’lgan ikki konturning induktiv bog’liklik darajasi bog’lanish koeffitsenti K orqali aniqlanadi:

К  ^М
Bunda doimo K <1, chunki F₁₁> F₂₁ va F₂₂> F₁₂, ya’ni birinchi konturning xususiy magnitaviy maydoni ikkinchi konturni to’la qurshab ololmaydi.

3. Elektrik filtrlar tuzulishi, turlari, ishlash prinsipi

Chastota ortganda induktiv qarshilik ortadi, sig’im qarshilik kamayadi. Induktiv qarshilikda tok kuchlanishidan faza bo’yicha 90^o orqada qoladi, sig’im qarshilikda esa kuchlanish tokdan 90^o burchakka orqada qoladi.

Reaktiv qarshiliklarni bu xususiyatlari amalda turli vazifalarni bajaruvchi elektrik filtrlarni qurilmalarini tuzishda ishlatiladi.

Demak, filtr manbaa bilan iste’molchi orasida joylashadi. Oldiga quyilgan vazifalarga qarab filtrlar quyidagilarga bo’linadi.

1. 
   Past chastotali filtrlar, ular 0dan ma’lum f chastotagacha bo’lgan toklarni o’tkazadi (5.2-rasm)
   
2. 
   Yuqori chastotali filtrlar ular ma’lum chastotadan to chegarasizgacha bo’lgan toklarni o’tkazadi (7.3-rasm)
   
3. 
   ^{Polosali filtrular f}1^{dan f}2^{gacha bo’lgan chastotali tokni o’tkazadi (7.4-rasm) 4)To’suvchi filtrlar, ular chastotasi f}1^{dan to f}2^{gacha bo’lgan toklarni}
   

o’tkazmaydi(5.3-rasm)

Tuzilishi bo’yicha filtrlar xar xil ulanishga ega bo’lgan induktivlik va sig’imlaridan tashkil topgan to’rtqutbliliklarni eslatadi.

Past chastotali filtrlar zanjirda induktivlik ketma-ket sig’im esa parallel ^{ulangan bo’lishi lozim, shundagina bunday filtrlar f}1 ^{dan 0 gacha bo’lgan chastotali toklarni o’tkazib, f}1^{dan yuqori chastotali toklarni o’tkazmaydi. Aytib o’tilgandek,} past chastotali toklar uchun induktivlik kichkina qarshilikni xosil qiladi, yuqori

chastotali uchun esa katta qarshilik. Sig’im esa uni teskarisi, katta chastotali tok-lar uchun u kichik qarshilik xosil qiladi. SHuning uchun u yuqori chastota bo’yicha iste’molchini shuntlaydi, ya’ni yuqori chastotali toklarni o’zi orqali o’tkazib yuboradi.

LI

f
5.3-rasm. Past chastotali filtr.
Past chastotali filtrlar o’zgaruvchan tokni to’g’rilashda qo’llaniladi, ya’ni ulartokni o’zgaruvchi qismini kamaytirish uchun kerak bo’ladi. SHuning uchun ular tekislovchi (sglajivayushie) deb xam ataladi (7.2-rasm).

Yuqori chastotali filtrda induktivlik va sig’im o’rinlari almashtiriladi, ya’ni ular iste’molchidan yuqori chastotali toklarni o’tkazib, yuborib past chastotali toklarni ushlab qolishi zarur (7.3-rasm).

I
5.4-rasm. YUkori chastotali filtr.

4.