O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim va zirligi

φ

^zA

^X X`

_φ E

I φ _I

E

4.3-rasm. Uch fazali tizimda yulduzcha ulanish sxemasi va vektor diogrammalari.
Elektr enegiyasi iste’molchilari yulduz sistemada ulangan bo’lsa liniya

kuchlanishlari (U_l) faza kuchlanishlaridan marta katta bo’ladi.

I₀  I_A  I_B  I_{C ;}

U Cos30⁰

U  3U
I  I

^UЛ ^{ U}АВ ^{ U}ВС ^{ U}СА ^{; UL =}

₂ ; _Л

Ф ^{; Ф Л :}

1. 
   E ^IC
   

2. 
   ^IφBS ^φ
   

^ISA

E

^IB _φ

3. 
   ^IA
   

4.4-rasm. Uch fazali sistemalarda uchburchaksimon ulanish^Esxemasi va vektor

diogrammalari.

Uchburchaksimon ulanish esa A fazani tugallanishi x bilan V fazani boshlanishi,V fazani tugallanishi u bilan S fazani boshlanishi, S fazani tugallanishi z bilan A fazani boshlanishini biriktirishdan xosil bo’ladi.

I_А  I_АВ  I_{СА ;}

I_А  I_ВС  I_{АВ ;}

I_С  I_СА  I_{ВС ;}

I  Cos30⁰  ^IЛ _{; Δ}


Ф
2

I_Л 

3I_{Ф ;}

U_Л  U_{Ф ;}

3. Uch fazali zanjirlarda simmetrik va nosimmetrik ish

rejimlar.

Uch fazali tizimlarda iste’molchilar yuklamasi xar bir fazalarda bir xil bo’lsa bu simmetrik rejim deb ataladi, fazalardagi yuklanish qiymatlarini biriboshqasidan farq qilsa nosimmetrik ish rejimi deyiladi.

Uch fazali (sinusoidal) tok zanjirida elektr energiyasining iste’molchilari uch fazali manbaaga “yulduz” yoki “uchburchak” sxema bo’yicha biriktiriladi. 3 fazali tok manbayiga iste’molchilarni qanday ulanishi ularning xar qaysi fazalarining qarshiliklarini qanday miqdordagi nominal kuchlanishga mo’ljallanganligiga bog’- lik. Iste’molchilari “yulduz” sxemada ulanganda Z_a, Z_v, Z_s faza qarshiliklari bosh uchlari A, V, S manbaadan kelayotgan liniya simlariga, oxirgi uchlari esa neytral nuqta 0’ ga ulanadi. Uch fazali sistema EYUKlarini oniy qiymatlari miqdor jixa- tidan bir-biriga teng bo’lib, faza jixatidan bir-biridan 120⁰ ga farq qiladi. Agar liniya simlari va neytral simning qarshiligi nolga teng bo’lsa, sistema EYUK miqdorlari kuchlanishga teng bo’ladi.

4. Uch fazali zanjirlarda quvvat va uni o’lchanishi.

Uch fazali tizimlarda quvvat barcha fazalardagi quvvatlarning yig’indisiga

teng bo’ladi.

Р  Р_А  Р_В  Р_С

kVt.

Simmetrik yuklamali zanjirda aktiv quvvat.

Р  3Р_ф

 3U_Ф I_ФCos

Nosimmetrik yuklamali zanjirda aktiv quvvat. ^{Р  Р}_А ^{ Р}_В ^{ Р}_С

Reaktiv quvvat esa quyidagicha aniqlanadi

Q  3U_ФI_ФSin

U xolatda to’la quvvat quyidagicha aniqlanadi. ^{S }

Uch fazali tizimlarda quvvat barcha fazalardagi quvvatlarning yig’indisiga

teng bo’ladi.

Р  Р_А  Р_В  Р_С

kVt.

^{Uch fazali tizimni aktiv quvvati (kVt) P}A^=IA^UA ^sosA

^PB^=IB ^UB ^sosB ^PS^=IS ^US ^sosS ^PN^=PA^+PB^+PS

^{Simmetrik tizim uchun P}N<sup>=3Pf

Uch fazali tizimni reaktiv quvvatlari (BAP, kBAP) Q</sup>A^=IA ^UA ^sinA

^QB^=IB ^UB ^sinB

^QS^=IS ^US ^sinS ^QN^=QA ^+QB ^+QS

^{Simmetrik tizim uchun Q}N^=3Qf

^{Uch fazali sistemada tula kuvvat (VA, KVAR) S}A^=IA^UA ^SB^=IB ^UB

^SS^=IS ^US ^SN^=SA ^+SB ^+SS

Simmetrik tizim uchun S_N=3S_F

N
4.5-rasm. Uch fazali sistemalarda quvvatni o’lchash. a) simmetrik; b) nosimmetrik

rejim uchun.
Uch fazali elektr energiya tizimi o’ta samaradorligi yuqori bo’lgan energiyatizimitarkibini tashkil etadi. Ishlashga qulay xamda bir vaqtni o’zida uch fazali va bir fazali elektr energiya iste’molchilarini ishlatish imkoniyatini beradi.

5. Uch fazali zanjirlarda simmetrik va nosimmetrik ish

rejimlar. Neytral simi.

Umuman olganda ish rejimlari elektr zanjirlari uchun quyidagicha bo’ladi.

1. 
   Nominal (normal) rejim barcha elektr kurilmalarining ishlab chiqaruvchi zavodlar tomonidan ko’rsatilgan nominal tok -I _nom nominal kuchlanish - U _nom va nominal quvvat-R_nom bilan ishlashidir. Elektr qurilmasining nominal parametrlari, odatda uning pasportida ko’rsatilgan bo’ladi. Elektr zanjirlari xam nominal yuklansa shu rejimda ishlayotgan bo’ladi.
   
2. 
   Salt ishlash rejimi - deganda tashqi zanjir manbaadan ajratilgan va uni qarshiligi amalda cheksizga teng bo’lib (R=) zanjirdan tok o’tmagandagi (I=O) xolat tushuniladi. Bu xolatda tizim xech qanday ish bajarmaydi.
   
3. 
   Qisqa tutashuv rejimi deb, qismalaridagi kuchlanishi bo’lgan zanjir yoki zan-jir elementlarining qarshiliklarsiz o’zaro ulanib qolishiga aytiladi. Elektr qurilmalari uchun qisqa tutashuv rejimi salbiy xolat xisoblanadi. Elektr quril- malarini qisqa tutashuv toklaridan ximoyalash uchun zanjirni shikastlangan joyi ni tarmoqdan avtomatik ravishda uzib quyadigan ximoya qurilmalari qo’llaniladi.
   

Uch fazali tizimlarda iste’molchilar yuklamasi xar bir fazalarda bir xil bo’l sa bu simmetrikrejim deb ataladi, fazalardagi yuklanish qiymatlarini biri boshqasidan farq qilsa nosimmetrikish rejimi deyiladi.

Uch fazali (sinusoidal) tok zanjirida elektr energiyasining iste’molchilari uch fazali manbaaga “yulduz” yoki “uchburchak” sxema bo’yicha biriktiriladi. 3 fazali tok manbayiga iste’molchilarni qanday ulanishi ularning xar qaysi fazalarining qarshiliklarini qanday miqdordagi nominal kuchlanishga mo’ljallanganligiga bog’- lik. Iste’molchilari “yulduz” sxemada ulanganda Z_a, Z_v, Z_s faza qarshiliklari bosh uchlari A, V, S manbaadan kelayotgan liniya simiga, oxirgi uchlari esa neytral nuqta 0’ ga ulanadi. Bu erdan neyral simi ulanib tizimga qo’shiladi. CHunki u quyidagicha axamiyatga ega: a) 220 V kuchlanish olish uchun zarur, b) fazalar orasidagi toklar miq dorini iloji boricha neytrallaydi. Uch fazali sistema EYUKlarini oniy qiymatla ri miqdor jixatidan bir-biriga teng bo’lib, faza jixatidan bir-biridan 120⁰ ga

farq qiladi.

Nazorat uchun savollar.

1. 
   Uch fazali o’zgaruvchan tok tizimi nima?
   
2. 
   Liniya va faza kuchlanishlari qanday?
   
3. 
   YUlduz va uchburchaksimon ulanish qanday? 4.Aktiv quvvat nima, Reaktiv quvvat nima?
   

5. 
   Kanday yuklanishda to’rt simli uch fazali tizim ishlatiladi? 6.To’la quvvat nima?
   

7.Neytral simi qanday axamiyatga ega xisoblanadi? 8.Nosimmetrik va simmetrik rejim nima?

9. 
   YUlduz va uchburchaksimon ulanishda liniya toklari va kuchlanishlari qanday?
   
10. 
    YUlduz va uchburchaksimon ulanishdagi prinsipial sxema qanday?
    

5. mavzu. Davriy nosinusoidal tok elektr zanjirlari

Reja:

1. Nosinusoidal tok xaqida umumiy tushuncha.

2. 
   Nosinusoidal induktiv bog’lanishli zanjirlar.
   

3. Elektrik filtrlar, tuzulishi, turlari, ishlash prinsipi.

Tayanch so’z va iboralar: nosinusoidal, davr, garmoniklar, nul garmonika, induktiv bog’lanishli zanjirlar, filtrlar tuzulishi, turlari, ishlash prinsipi, chastota, past, yuqori, polosali filtirlar, to’suvchi, oraliq filtirlar

1.