O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim

30a-rasm



30b-rasm
dielektriklar uchun xarakterli bo‘lgan tomon shundaki, dielektrik hajmining eng kichik elementi noldan farq qiladigan yig‘indi dipol momentga ega bo‘ladi-dielektrik qutblanadi. Yuqorida aytib o‘tilgan qutblanish mexanizmida quyidagi nomga ega bo‘ladi. Qutblanmagan molekulalardan tashkil topgan dielektrik qutblanishini elektron siljish qutblanishi deyiladi. Bu termin kovalent bog‘lanishli kristall dielektriklar uchun ham ishlatiladi. Qutblangan molekulalardan hosil bo‘lgan dielektrikning qutblanishiga oriyentatsiyali qutblanish deyiladi. Nihoyat, ionli bog‘lanishli kristallarda ro‘y bergan qutblanishga ionli siljish deyiladi.

Dielektrikning qutblanish darajasini miqdoriy jihatdan xarakterlash uchun qutblanish vektori deb nomlanuvchi fizik kattalik kiritiladi. Qutblanish vektori modda hajm birligidagi dipol momentlari yig‘indisidir. Demak, agar kichik hajm V (qandaydir nuqta atrofida) da

molekulaning yig‘indi dipol momenti

_{ p}→i

i

ga teng bo‘ladi (bu yerda P_i-

i-nchi molekulaning momenti, yig‘indi V hajmdagi barcha molekulalar bo‘yicha olindi), bu vaqtda ta’rif bo‘yicha qaralayotgan nuqtadagi

qutblanish vektori P quyidagi formula bilan aniqlanadi:

_→ ^{ p→}i

_{ } i

V

(24.1)

Maydonning xarakteriga va dielektrikning xossasiga qarab qutblanish dielektrikning turli nuqtalarida turlicha bo‘lishi mumkin, boshqacha qilib aytganda, qutblanish vektori koordinataning funksiyasidir.

Nazariya va tajriba ko‘rsatadiki, izotrop dielektriklar uchun (biz shunday dielektriklar bilan chegaralanamiz), uncha kuchli bo‘lmagan

→

→
maydonda qutblanish vektori P elektr maydon kuchlanganligiga E

₀E



P
proporsionaldir:

→ ^ → , (24.2)

Koeffisient - moddaning xossasiga va dielektrikning holatiga bog‘liq bo‘ladi va unga moddaning dielektrik qabul qiluvchanligi deyiladi. Dielektrik qabul qiluvchanlik turli xil modda uchun turlicha bo‘ladi. Masalan, qutblangan molekuladan tashkil topgan dielektriklar uchun nazariya ko‘rsatadiki, - temperatura (T) ga teskari proporsional:

1/T

Qutblanmagan molekuladan tuzilgan dielektriklar uchun 

temperaturaga umuman bog‘liq bo‘lmaydi.

Shunday jismlar borki, ular uchun dielektrik singdiruvchanlik  tashqi maydon kuchlanganligi E ga bog‘liq bo‘ladi. Bunday dielektriklar o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi, ayniqsa ferromagnetizm magnit xossasiga o‘xshash bo‘ladi. Bu xossalar birinchi marta segnet tuzida o‘rganildi va shu tuzning nomi bilan segnetoelektriklar deb ataladi. Segnet tuzining fizik xossasi temperaturaga juda bog‘liqdir, qandaydir kritik temperatura  dan past yoki yuqorida ularning xossasi butunlay

boshqacha bo‘ladi. T> bo‘lganda maydon kuchlanganligi bilan

P

E
qutblanish o‘rtasida proporsionallik saqlanadi: ^→   ^→ , bu vaqtda

koeffisient  ning temperaturaga bog‘liqligi quyidagi qonunga bo‘ysinadi:

→

→

→
T< bo‘lganda ^P

→
va ^E

(T)=const.

o‘rtasidagi proporsionallik buziladi. Bu

vaqtda ^P

ning ^E

→

ga bog‘lanishi murakkab bo‘ladi (31-rasm).

→

Bu vaqtda ^P

o‘xshash bo‘ladi.

va ^E

ning o‘zgarishi T <  da sirtmoq shakliga

31. 
    rasm
    

Tashqi elektr maydoni bo‘lmaganda dielektrikning har bir nuqtasidagi musbat va manfiy zaryadlar kompensirlangan bo‘ladi, zaryadning zichligi hamma yerda nolga teng. Dielektrikning elektr maydonida qutblanishi zaryadlarning qayta taqsimlanishiga olib keladi, natijada dielektrik sirtida kompensirlanmagan zaryadlar paydo bo‘ladi, bu zaryadlarga qutblangan zaryadlar yoki bog‘langan zaryadlar deb aytiladi. Biz qutblangan zaryad bilan qutblanish vektori orasidagi bog‘lanishni qarab chiqamiz.