O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim

Quyosh nurida chiniqishning fiziologik asoslari

Quyosh ta’siri ostida chiniqish (quyoshda qorayish) keng tarqalgan tadbirlardan biridir. Bunda quyosh nuridan foydalanish hajmi va intensivligi, ushbu omilga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo`lishga qaratilgan ancha kuchli sanitariya propagandasi olib borilishiga qaramasdan, odatda, undan foydalanishning maqsadga muvofiq va xavfsiz chegaralaridan ancha chetga chiqib ketiladi. Quyoshda qorayish jarayonining jismoniy urinishni talab qilmaydigan qulay tashqi sharoitlarda o`tkazilishi ham muhim sababga bog’liq bo`ladi. SHunday bir fikr mavjudki, kuchli darajada quyoshda qorayish sihat-salomatlik uchun foydali bo`lib, estetik jihatdan maroqlidir. Biroq «qorayish» tushunchasi xiyla jiddiy tadbirlardan bo`lib, u ko`pchilik kishilar o`ylagancha oddiy narsa emas. Ushbu sog’lomlashtirish omilidan foydalanuvchi kishilar bundan voqif bo`lishlari kerak.

Odam quyosh ultrabinafsha nurining muayyan dozasiga muhtoj bo`ladi. Organizm tomonidan ultrabinafsha nurlarning iste’mol qilinishi etarli darajada D vitaminni hosil bo`lishini qiyinlashtiradi hamda bolalarda D gipovitaminozni avj olishiga sabab bo`ladi -teri oqarib ketadi, unda qon aylanishi yomonlashadi, himoya xususiyatlari pasayib, immun mexanizmlar zaiflashib ketadi. SHuning uchun ham shimol sharoitida yashaydigan, er ostida ishlaydigan, yopiq xonalarda trenirovka qiladigan sportchilarga muntazam ravishda sun’iy ultra-binafsha nur (kvarts) qabul qilish tavsiya etiladi.

Quyosh radiatsiyasining sihat - salomatlik uchun foydali bo`lgan dozasi diapazoni nisbatan unchalik katta emas. Organizm uchun etishmay turgan miqdorni to`ydirishga etadigan miqdorini uning minimumi sifatida belgilanadi, quyosh nurining optimum va maksimum darajalari organizmning ana shu nurga nisbatan bo`ladigan reaktsiyasiga qarab yoki qabul qilinadigan issiqlik qaloriyasi miqdoriga qarab dozalashtiriladi. Bir biologik dozaga muvofiq keladigan quyosh nuri qabul qilingan vaqtda kishilarda yoqimli reaktsiya kuzatiladi. Bunday reaktsiya fiziologik funktsiyalarning tejamkorligida va faollashganligida namoyon bo`ladi. Quyosh nuridan intensiv ravishda va uzoq muddat foydalanish dermada birlashtiruvchi (kollagen) to`qima tolalari shakllanishining buzilishiga olib keladi. Bunday hol terining elastikligini yo`qotadi va muddatidan oldin ajin tushishiga sabab bo`ladi.Terining oziqlanishi buziladi, u nozik va quruq bo`lib qoladi. Unda atrofiya va qarish jarayoni avj oladi.

Ultrabinafsha nurlar dezoksribonuklein kislotasi DNK tolalarini ya`ni, Hujayralarning genetik substratini parchalaydi. DNKning uzilgan tolalari tasodifiy ravishda ulanib, birlashib qolishi yomon sifatli hujayralar vujudga kelishiga sabab bo`lishi mumkin. Amerikalik tadqiqotchilarning fikricha, ko`pchilik teri raklarining paydo bo`lishiga kishining quyosh ostida haddan tashqari ko`p vaqt turishi sabab bo`lgan ekan.

Ultrabinafsha nurlarning katta dozalari immun tizimi funktsiyasini buzadi. Bu esa xatar kasalliklarning avj olishi uchun sharoit yaratadi. Hayvonlar ustida o`tkazilgan tajribalar orqali shu narsa tasdiqlanganki, ultrabinafsha nurlar kichik dozalarda qabul qilinganida limfotsitlar funktsiyasi buziladi. Bu esa

transplantatsiya qilingan (ko`chirib o`rnatilgan) rak o`simtalarning ajralib chiqishiga to`sqinlik qiladi.

O`z holicha olganda teri qorayishning salomatlik uchun foydali funktsiyasi mavjud emas, lekin u organizmni ultrabinafsha nuridan himoya qilish vositasida xizmat qiladi. Boshga quyosh nurining ta’siri hayot uchun havfli oqibatlarga-oftob urishiga olib kelishi mumkin. Oftob urishining mexanizmi miya po`stlog’i shikastlanishi hamda miya to`qimalarida qon aylanishining buzilishi bilan bog’liq bo`ladi.